آموزش گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم + تدریس ویدیویی

آموزش گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم به‌صورت تست‌بیس، همراه با تدریس ویدیویی «دکتر الهه بنام» را، در این پست از رپیتیچ ببینید.

در دو فصل قبلی با مولکول‌های اطلاعاتی و جریان اطلاعات در یاخته آشنا شدیم. حال باید ببینیم این اطلاعات، به چه صورتی از یک نسل به نسل دیگر انتقال پیدا می‌کنند. موضوع اولین گفتار فصل سه، درباره صفت و مفاهیم پایه وراثت است.

خب، اول از همه بریم که ویدیوی آموزشی این بخش رو ببینیم.

آموزش ویدیویی گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم

در این قسمت، بخشی از «آموزش گفتار اول فصل سوم زیست دوازدهم» را به‌صورت ویدیویی می‌توانید ببینید. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

 

 

ابتدا انواع گروه‌های خونی را بررسی می‌کنیم. پس از آن، با رابطه بارز و نهفتگی و رابطه هم‌توانی آشنا می‌شویم. موضوع پایانی هم به بارزیت ناقص اختصاص دارد. در آخر، می‌توانید ویدیوی آموزشی این گفتار را مشاهده نمایید تا به بهترین نحو، مطالب را یاد بگیرید.

صفت و مفاهیم پایه وراثت؛ گفتار اول فصل سوم زیست دوازدهم

هر یک از ما ویژگی‌هایی داریم که ما را با آنها می‌شناسند. بعضی از این ویژگی‌ها مانند رنگ چشم، رنگ مو و گروه خونی را از والدین خود دریافت کرده‌ایم. بعضی از ویژگی‌ها هم وجود دارند که ارثی نیستند. به عنوان مثال تیره‌شدن رنگ پوست در اثر نور آفتاب یکی از آنهاست.

در علم ژن‌شناسی، ویژگی‌های ارثی جانداران را صفت می‌نامند. ژن‌شناسی، شاخه‌ای از زیست‌شناسی است که به چگونگی وراثت صفات از نسلی به نسل دیگر می‌پردازد.

هر یک از صفات یاد‌شده، به شکل‌های مختلفی مشاهده می‌شوند. مثلا رنگ چشم ممکن است به رنگ مشکی، قهوه‌ای، سبز یا آبی باشد. حالت مو هم در شکل‌های صاف، موج‌دار یا فر دیده‌ می‌شود.

به انواع مختلف یک صفت، شکل‌های آن صفت می‌گویند.

گروه‌های خونی

وقتی می‌گویند گروه خونی شخصی ⁺A است، در واقع «دو» گروه خونی را برای او مشخص کرده‌اند. یکی گروه خونی معروف به ABO و دیگری گروه خونی‌ای به نام RH. در ادامه این دو گروه خونی را با همدیگر بررسی می‌کنیم.

گروه خونی RH

گروه خونی RH بر اساس بودن یا نبودن پروتئینی است که در غشای گویچه‌های قرمز جای دارد. به این پروتئین، پروتئین D می‌گویند. اگر این پروتئین وجود داشته باشد، گروه خونی RH مثبت است و در صورت عدم وجود، گروه خونی RH منفی خواهد شد.

بود و نبود پروتئین D به نوعی ژن بستگی دارد. دو ژن در ارتباط با این پروتئین، در میان مردم مشاهده می‌شود. ژنی که می‌تواند پروتئین D را بسازد و ژنی که نمی‌تواند آن را بسازد. این دو ژن را به ترتیب D و d می‌نامیم.

D و d جایگاه یکسانی در در فام‌تن شماره 1 دارند. هر فام‌تن شماره 1 در این جایگاه، تنها می‌تواند یکی از ژن‌های D و یا d را داشته باشد. به این جایگاه از فام‌تن شماره 1، جایگاه ژن‌های RH می‌گوییم.

D و d که شکل‌های مختلف صفت RH را تعیین می‌کنند و هر دو جایگاه ژنی یکسانی دارند، دگره (الل) هم هستند. از آنجا که هر یک از ما دو فام‌تن 1 داریم، پس دو دگره هم برای RH داریم. ممکن است هر دو فام‌تن شماره 1، D یا هر دو d را داشته باشند. در این صورت می‌گویند فرد برای این صفت، خالص است. اما اگر یک فام‌تن D و دیگری d را داشته باشد می‌گویند فرد برای این صفت، ناخالص است.

رابطه بارز و نهفتگی

گروه خونی فردی که DD است، مثبت و گروه خونی فرد dd، منفی است. به نظر شما گروه خونی فردی که Dd است، به چه صورت است؟

در اکثر مواقع، گروه خونی افراد ناخالص، مثبت خواهد بود. با این حساب، اگر دو دگره D و d در کنار هم قرار بگیرند، این دگره D است که بروز می‌کند. در چنین حالتی می‌گوییم دگره D بارز و دگره d نهفته‌ است و میان آنها، رابطه بارز و نهفتگی برقرار است. طبق قرارداد، دگره بارز را با حرف بزرگ و دگره نهفته‌ را با حرف کوچک آن نشان می‌دهیم.

توضیح علت رابطه بارز و نهفتگی دگره‌های گروه خونی RH کار آسانی است. داشتن تنها یک دگره D کافی است تا در غشای گویچه‌های قرمز، پروتئین D مشاهده شود. از همین رو گروه خونی فردی که برای این صفت ناخالص است، مثبت خواهد شد.

ژن‌نمود و رخ‌نمود

ترکیب دگره‌ها را در فرد، ژن‌نمود (ژنوتیپ) و شکل ظاهری یا حالت بروز یافته‌ صفت را رخ‌نمود (فنوتیپ) می‌گوییم. در جدول پایین، انواع ژنوتیپ و فنوتیپ را در مورد این گروه خونی می‌بینیم.

ژن‌نمود	رخ‌نمود
DD	گروه خونی +
Dd	گروه خونی +
dd	گروه خونی –

نوع دیگری از رابطه بین دگره‌ها را در صفت گروه خونی ABO می‌توانیم ببینیم.

گروه خونی ABO

در گروه خونی ABO خون به چهار گروه A، B، AB و O گروه‌بندی می‌شود. این گروه‌بندی بر مبنای بودن یا نبودن دو نوع کربوهیدرات به نام‌های A و B در غشای گویچه‌های قرمز است.

اضافه شدن کربوهیدرات‌های A و B به غشای گلبول قرمز، یک واکنش آنزیمی است. دو نوع آنزیم وجود دارد. یکی آنزیم A، که کربوهیدرات A را به غشا اضافه می‌کند و دیگری آنزیم B، که کربوهیدرات B را اضافه می‌کند. اگر هیچ کدام از این دو آنزیم نباشند، آن وقت هیچ کربوهیدراتی اضافه نخواهد شد. با این حساب برای این صفت، سه دگره وجود دارد. دگره‌ای که آنزیم A را می‌سازد، دگره‌ای که آنزیم B را می‌سازد و دگره‌ای که هیچ آنزیمی نمی‌سازد. جایگاه ژن‌های گروه خونی ABO در فام‌تن شماره 9 است.

برای سادگی، این سه دگره را به ترتیب B، A و O می‌نامیم. در اینجا تشخیص رخ‌نمود برای ژن‌نمودهای خالص BB، AA یا OO آسان است. گروه خونی به ترتیب B، A یا O می‌شود.

ژن‌نمودهای خالص برای این دگره‌ها عبارت‌اند از BO، AO و AB. در ادامه بررسی می‌کنیم که گروه خونی فردی که AO است، چیست.

دگره A آنزیم A را می‌سازد، اما دگره O هیچ آنزیمی نمی‌سازد. با این حساب، گروه خونی این فرد، A خواهد شد. از همین رو می‌گویند که A نسبت به O بارز است. همین استدلال را می‌توان برای ژن‌نمود BO به کار برد. دگره B نیز نسبت به دگره O بارز است.

رابطه هم‌توانی

در ژن‌نمود AB هر دو آنزیم ساخته‌ می‌شوند و به همین علت گلبول قرمز، هر دو کربوهیدرات A و B را دارد. در اینجا رابطه بین دگره A و B، از نوع بارز و نهفتگی نیست. چنین رابطه‌ای هم‌توانی نام دارد و می‌گوییم دگره‌های A و B نسبت به یکدیگر، هم‌توان هستند. در هم‌توانی، اثر دگره‌ها، همراه با هم ظاهر می‌شود.

ژن‌شناسان دگره‌های B، A و O را به ترتیب با I^B، I^A و i نشان می‌دهند. این نام‌گذاری نشان می‌دهد که دگره I^A و I^B نسبت به یکدیگر هم‌توان، اما نسبت به i بارزند.

بارزیت ناقص

تا اینجای گفتار 1 فصل 3 زیست دوازدهم، با دو نوع رابطه دگره‌ای «بارز و نهفتگی» و «هم‌توانی» آشنا شدیم. علاوه بر این، رابطه دیگری نیز دگره‌ها برقرار است. آن زمانی است که صفت در حالت ناخالص، به صورت حد واسط حالت‌های خاص مشاهده می‌شود. رنگ گل میمونی، یکی از مثال‌های خوب این مورد است.

دو دگره قرمز و سفید برای رنگ گل میمونی وجود دارد. این دو را به ترتیب با R و W نشان می‌دهیم. در حالت RR رنگ گل، قرمز و در حالت WW رنگ گل، سفید است.

به نظر شما رنگ گل RW چگونه است؟

این گل، صورتی است! رنگ صورتی، حالت حد واسط قرمز و سفید است. در این حالت می‌گوییم که رابطه بارزیت ناقص برقرار است.