آموزش گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم به‌صورت تست‌بیس، همراه با تدریس ویدیویی «دکتر الهه بنام» را، در این پست از رپیتیچ ببینید.
در گفتار قبلی درباره دستگاه تولید مثل در مردان آشنا شدیم. این گفتار نوبت به دستگاه تولید مثل زنان می‌رسد.
برای دسترسی به کل مباحث فصل هفتم، روی لینک زیر کلیک کنید.
فیلم و جزوه فصل هفتم زیست یازدهم
خب، اول از همه بریم که ویدیوی آموزشی این بخش رو ببینیم.
آموزش ویدیویی گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم
در این قسمت، بخشی از «آموزش گفتار دوم فصل هفتم زیست یازدهم» را به‌صورت ویدیویی می‌توانید ببینید. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.
فرم دریافت آموزش های ویدئویی زیست:
اگه تو هم میخوای کل زیستت رو تو کمترین زمان و با تدریس انیمیشنی مفهومی تستی رتبه 37 کنکور، خانم دکتر الهه بنام جمع کنی؛ کافیه این فرم رو پر کنی و منتظر تماسمون باشی:
روی نمره 20 و درصد بالای 70 زیست شناسیت (مثل رتبه های برتر هر سالمون) حساب کن!
اجزا و وظایف این دستگاه، اولین موضوعی است که به آن می‌پردازیم. پس از آن، با دوره جنسی در زنان آشنا می‌شویم. موضوعات بعدی، درباره تخمک‌زایی و تنظیم هورمونی است.
دستگاه تولید مثل در زن؛ گفتار دوم فصل هفتم زیست یازدهم
اندام‌های دستگاه تولید مثلی زنان، وظایف زیر را بر عهده دارند:
- تولید یاخته جنسی ماده (تخمک)
- انتقال یاخته‌های جنسی ماده به سمت رحم
- ایجاد شرایط مناسب برای لقاح زامه و تخمک
- حفاظت و تغذیه جنین در صورت تشکیل
- تولید هورمون‌های جنسی زنانه
اندام‌های دستگاه تولید مثل زنان
دستگاه تولید مثل زنان، شامل اندام‌های زیر می‌شود:
- رحم
- لوله رحم
- تخمدان
- شیپور
- واژن
در ادامه به بررسی هر کدام از آنها می‌پردازیم.
تخمدان‌ها
به غدد جنسی ماده که درون محوطه شکمی قرار دارند، تخمدان می‌گویند. این غدد به کمک طنابی پیوندی و ماهیچه‌ای به دیواره خارجی رحم متصل هستند.
ساختار تخمدان با بیضه متفاوت است و لوله‌های پیچ در پیچ ندارد. هر نوزاد دختر در تخمدان‌های خود، چیزی در حدود یک میلیون مام‌یاخته (اووسیت) اولیه دارد. یاخته‌های تغذیه‌کننده، هر مام‌یاخته را احاطه می‌کنند که به مجموعه آنها، انبانک (فولیکول) می‌گویند. تعداد انبانک‌ها پس از تولد، افزایش پیدا نمی‌کند. تعداد زیادی از مام‌یاخته‌ها و یاخته‌های تغذیه‌کننده، به دلایل نامشخصی از بین می‌روند.
سایر اندام‌ها
بخش‌های دیگر دستگاه تولید مثل زنان شامل رحم، لوله‌های رحم، گردن رحم و واژن هستند.
رحم، اندام کیسه مانند، گلابی شکل و ماهیچه‌ای است که جنین درون آن، رشد و نمو می‌یابد. در دوران قاعدگی و بارداری، دیواره داخلی رحم دچار تغییراتی می‌شود. بخش پهن و بالای رحم به دو لوله متصل است که به آنها لوله‌های رحم (لوله‌های فالوپ) می‌گویند. انتهای این لوله‌ها، شیپور مانند و دارای زوائدی به شکل انگشت است. پوشش داخلی لوله‌های رحم، مخاطی و مژک‌دار است. زنش این مژک‌ها، مام‌یاخته را به سمت رحم می‌راند.
به بخش پایین رحم که باریک‌تر است و به داخل واژن باز می‌شود، گردن رحم می‌گویند. واژن، محل ورود یاخته‌های جنسی نر، خروج خون قائدگی و در هنگام زایمان طبیعی، محل خروج جنین است.
دوره جنسی در زنان؛ گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم
با اولین قاعدگی یا عادت ماهانه، دوره جنسی زنان شروع می‌شود. در این فرایند، دیواره داخلی رحم همراه با رگ‌های خونی تخریب می‌شود. در نهایت، مخلوطی از خون و بافت‌های تخریب‌شده از بدن خارج می‌شود.
عادت ماهانه که با بلوغ جنسی آغاز می‌شود، در ابتدا نامنظم است. رفته‌رفته این فرایند منظم می‌شود. وجود نظم زمانی در قاعدگی، مهم‌ترین شاخص کارکرد صحیح دستگاه تولید مثلی زن است.
در اکثر خانم‌های سالم، بین 45 تا 50 سالگی عادت ماهانه متوقف می‌شود که به آن، یائسگی می‌گویند. تخمدان‌ها زودتر از بقیه دستگاه‌های بدن، دچار پیری می‌شوند. با از کار‌افتادن تخمدان‌ها، یائسگی رخ می‌دهد.
دوره باروری و تولید مثلی بانوان، در حدود 30 تا 35 سال است. تغذیه نامناسب، کار زیاد و سخت، فشار روحی و جسمی به طرز چشمگیری از طول دوره باروری می‌کاهند.
تخمک‌زایی
فرایند تخمک‌زایی از یاخته دولاد و زاینده‌ای به نام مامه‌زا (اووگونی)، قبل از تولد و در دوران جنینی آغاز می‌شود.
چرخه تخمک‌زایی از دوران جنینی آغاز و پس از شروع کاستمان در پروفاز 1 متوقف می‌شود. در افراد بالغ، هر ماه در یکی از انبانک‌ها، مام‌یاخته اولیه کاستمان را ادامه می‌دهد. با این حال، دوباره متوقف می‌شود. یاخته حاصل از این کار، به شکل مام‌یاخته ثانویه از تخمدان خارج می‌شود. مام‌یاخته ثانویه توسط حرکات زوائد انگشت‌مانند انتهای لوله رحم، به داخل لوله رحم هدایت می‌شود. تقسیم کاستمان فقط در صورت برخورد زامه به آن و انجام لقاح، کامل می‌شود. در این حالت، مام‌یاخته ثانویه تقسیم کاستمان را تکمیل و ایحاد تخمک می‌کند. این تخمک با زامه لقاح می‌یابد و تخم تشکیل می‌شود. اگر مام‌یاخته ثانویه با زامه برخورد نکند یا لقاح انجام نشود، همراه با خون‌ریزی دوره‌ای از بدن دفع می‌شود.
تقسیم نامساوی سیتوپلاسم، یکی از تفاوت‌های اساسی تخمک‌زایی با زامه‌زایی است. پس از هربار تقسیم هسته در کاستمان در فرایند تخمک‌زایی، سیتوپلاسم به صورت نامساوی تقسیم می‌شود. نتیجه این امر، تشکیل یک یاخته بزرگ و یک یاخته کوچک‌تر به نام جسم قطبی است. هدف از این امر، رساندن مقدار بیشتری از سیتوپلاسم و اندامک‌ها به تخمک است. تخمک با گرفتن این موارد، می‌تواند در مراحل اولیه رشد و نمو جنین، نیازهای آن را برآورده کند.
اگر زامه با جسم قطبی لقاح انجام دهد، توده یاخته‌ای بی‌شکلی به وجود می‌آید. امکان این قضیه خیلی کم است و این توده پس از مدتی، از بدن دفع می‌شود.
چرخه‌های رحم و تخمدان؛ گفتار 2 فصل 7 زیست یازدهم
در جنس ماده، نوسانات هورمونی دو رویداد چرخه‌ای را پدید می‌آورد. این دو چرخه وابسته به هم، در رحم و تخمدان‌ها انجام می‌شود. چرخه تخمدانی، زمان‌بندی بالغ‌شدن مام‌یاخته را در تخمدان تنظیم و چرخه رحمی، رحم را برای بارداری آماده‌می‌کند.
در ادامه این دو چرخه را با همدیگر بررسی می‌کنیم.
فرم دریافت آموزش های ویدئویی زیست:
اگه تو هم میخوای کل زیستت رو تو کمترین زمان و با تدریس انیمیشنی مفهومی تستی رتبه 37 کنکور، خانم دکتر الهه بنام جمع کنی؛ کافیه این فرم رو پر کنی و منتظر تماسمون باشی:
روی نمره 20 و درصد بالای 70 زیست شناسیت (مثل رتبه های برتر هر سالمون) حساب کن!
چرخه تخمدانی
در تخمدان، مام‌یاخته به همراه یاخته‌های اطرافش انبانک را تشکیل می‌دهد. انبانک‌ها از دوران جنینی در تخمدان‌ها وجود دارند. در هر دوره جنسی، یکی از انبانک‌هایی که از همه رشد بیشتری دارد، چرخه تخمدانی را آغاز و ادامه‌می‌دهد.
لایه‌های یاخته‌ای انبانک شروع‌کننده چرخه تخمدانی، با تکثیر و حجیم‌شدن خود دو کار را انجام می‌دهند. این لایه‌ها در اولین قدم، شرایط رشد و نمو مام‌یاخته درون انبانک را فراهم می‌کنند. لایه‌های یاخته‌ای هورمون استروژن هم ترشح می‌کنند که با رشد انبانک، میزان آن افزایش می‌یابد.
وظیفه تنظیم و هدایت چرخه تخمدانی، بر عهده هورمون‌های FSH و LH است. FSH باعث می‌شود که انبانک‌ها، بزرگ و بالغ شوند.
در حدود روز چهاردهم، تخمک‌گذاری انجام می‌شود. در این هنگام، انبانک بالغ‌شده به دیواره تخمدان چسبیده‌است. شروع این فرایند با خروج مام‌یاخته ثانویه به همراه تعدادی از یاخته‌های انبانکی از تخمدان و ورود آنها به محوطه شکمی است. یاخته‌های انبانکی چسبیده به مام‌یاخته، در ادامه مسیر تغذیه و محافظت از آن را انجام می‌دهند.
عامل اصلی تخمک‌گذاری، افزایش LH است. پس از تخمک‌گذاری، باقی‌مانده انبانک در تخمدان به صورت توده یاخته‌ای در می‌آید که به آن، جسم زرد می‌گویند. یاخته‌های جسم زرد با تاثیر هورمون LH، فعالیت ترشحی خود را افزایش می‌دهند. این امر، منجر به تولید دو هورمون استروژن و پروژسترون توسط آنها می‌شود. در صورت وقوع بارداری، جسم زرد تا مدتی به فعالیت خود ادامه‌می‌دهد. جسم زرد با هورمون‌هایی که ترشح می‌کند، موجب حفظ جدار رحم و جنین جایگزین‌شده در آن می‌شود. اگر بارداری رخ ندهد، جسم زرد در اواخر دوره جنسی تحلیل می‌رود و تشکیل یک جسم غیرفعال، به نام جنس سفید را می‌دهد. با غیرفعال شدن جسم زرد، استروژن و پروژسترون خون کاهش می‌یابد. کاهش این هورمون‌ها موجب ناپایداری جدار رحم و تخریب و ریزش آن می‌شود که نشانگر شروع دوره جنسی بعدی است.
چرخه رحمی
قاعدگی در روزهای اول هر دوره رخ می‌دهد و به طور متوسط، هفت روز طول می‌کشد. پس از اتمام چرخه، دیواره داخلی رحم مجددا شروع به رشد و نمو می‌کند. رفته‌رفته ضخامت دیواره زیاد می‌شود و در آن چین‌خوردگی‌ها، حفرات و اندوخته خونی زیادی به وجود می‌آید. رشد و نمو دیواره داخلی تا بعد از نیمه دوره نیز ادامه دارد. پس از این زمان، سرعت رشد آن کم، ولی فعالیت ترشحی آن زیاد می‌شود. در نتیجه این فعالیت‌ها، جدار رحم برای پذیرش و پرورش جنین آماده‌می‌شود.
اگر در حدود نیمه دوره جنسی، زامه در مجاورت مام‌یاخته ثانویه قرار بگیرد، پس از تکمیل مراحل تخمک‌زایی، لقاح صورت می‌گیرد. تخم ایجاد‌شده پس از انجام تقسیمات در لوله رحمی، در یکی از فرورفتگی‌های جدار رحم جایگزین می‌شود. جایگزینی شامل نفوذ جنین به درون جدار رحم و ایحاد رابطه خونی و تغذیه‌ای با مادر است.
اگر لقاح صورت نگیرد، مام‌یاخته ثانویه بدون جایگزینی دفع می‌شود. در حدود روز بیست‌و‌هشتم، تخریب دیواره داخلی و دفع خون (قاعدگی) آغاز می‌شود که شروع دوره جنسی و چرخه رحمی بعدی را نشان می‌دهد.
تمامی این وقایع، تحت تاثیر هورمون‌های جنسی زنانه (استروژن و پروژسترون) که از تخمدان‌ها ترشح می‌شوند، انجام می‌گیرد.
تنظیم هورمونی دستگاه تولید مثل در زن
تنظیم زمان وقایع متفاوت در دستکاه تولید مثلی زن بر عهده هورمون‌های هیپوتالاموس، هیپوفیز پیشین و تخمدان‌هاست. میزان ترشح این هورمون‌ها، از طریق شیوه بازخوردی (خودتنظیم) تنظیم می‌شود.
در ابتدای دوره، مقدار دو هورمون استروژن و پروژسترون خون کم است. این کمبود به هیپوتالاموس پیغام می‌دهد که هورمون آزاد‌کننده‌ای ترشح کند. هورمون آزاد‌کننده، بخش پیشین هیپوفیز را تحریک می‌کند تا ترشح هورمون‌های FSH و LH را افزایش دهد.
استروژن و پروژسترون، سبب رشد دیواره داخلی رحم و ضخیم‌شدن آن می‌شود. با این کار، رحم برای بارداری احتمالی آماده‌می‌شود. همچنین با تاثیر بر هیپوتالاموس با بازخورد منفی، از ترشح هورمون آزاد‌کننده FSH و LH می‌کاهند. این بازخورد از رشد و بالغ‌شدن انبانک‌های جدید در طول دوره جنسی جلوگیری می‌کند.
در انتهای دوره، کاهش میزان این هورمون‌ها در خون، استحکام دیواره داخلی رحم را کاهش می‌دهد. دیواره در طول چند روز بعد، تخریب می‌شود و قاعدگی رخ می‌دهد. کاهش این دو هورمون بر هیپوتالاموس هم اثر می‌گذارد. هیپوتالاموس با ترشح هورمون آزاد‌کننده، فرایند تولید LH و FSH را آغاز می‌کند که همان شروع دوره جنسی بعدی است.
استروژن دو نقش متصاد را ایفا می‌کند که از این قرارند:
- افزایش اندک آن از آزادشدن FSH و LH جلوگیری می‌کند که بازخوردی منفی است.
- افزایش یک‌باره آن در حدود زور چهاردهم دوره، محرک آزادشدن مقادیر زیاد FSH و LH از هیپوفیز پیشین می‌شود که بازخوردی مثبت است. تغییر ناگهانی مقدار هورمون‌ها، باعث تبدیل باقی‌مانده انبانک به جسم زرد می‌شود.
فرم دریافت آموزش های ویدئویی زیست:
اگه تو هم میخوای کل زیستت رو تو کمترین زمان و با تدریس انیمیشنی مفهومی تستی رتبه 37 کنکور، خانم دکتر الهه بنام جمع کنی؛ کافیه این فرم رو پر کنی و منتظر تماسمون باشی:
روی نمره 20 و درصد بالای 70 زیست شناسیت (مثل رتبه های برتر هر سالمون) حساب کن!
برای دسترسی به دیگر گفتارهای فصل 7 زیست 11، روی لینک های زیر کلیک کنید: