آموزش گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم + تدریس ویدیویی

آموزش گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم به‌صورت تست‌بیس، همراه با تدریس ویدیویی «دکتر الهه بنام» را، در این پست از رپیتیچ ببینید.

در گفتار قبلی درباره مفاهیم پایه وراثت آشنا شدیم. موضوع آخرین گفتار فصل سه، درباره انواع صفات است.

خب، اول از همه بریم که ویدیوی آموزشی این بخش رو ببینیم.

آموزش ویدیویی گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم

در این قسمت، بخشی از «آموزش گفتار دوم فصل سوم زیست دوازدهم» را به‌صورت ویدیویی می‌توانید ببینید. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

 

 

ابتدا صفات مستقل از جنس را بررسی می‌کنیم. پس از آن، با صفت وابسته‌ به X آشنا می‌شویم. صفات پیوسته‌، گسسته‌، تک جایگاهی و چند جایگاهی موضوعات بعدی هستند. مباحث پایانی هم به اثر محیط و مهار بیماری‌های ژنتیک اختصاص دارد. در آخر، می‌توانید ویدیوی آموزشی این گفتار را مشاهده نمایید تا به بهترین نحو، مطالب را یاد بگیرید.

انواع صفات؛ گفتار دوم فصل سوم زیست دوازدهم

فام‌تن‌ها به دو دسته غیرجنسی و جنسی تقسیم می‌شوند. فام‌تن‌های جنسی انسان، X و Y هستند. صفاتی را که جایگاه ژنی آنها در یکی از فام‌تن‌های غیرجنسی قرار داشته باشد، صفت مستقل از جنس می‌گویند. به صفاتی که جایگاه ژنی آنها در یکی از دو فام‌تن جنسی قرار داشته باشد، وابسته‌ به جنس می‌گویند.

وراثت صفات مستقل از جنس

به نظر شما صفات مستقل از جنس، چگونه به ارث می‌رسند؟

RH یک صفت مستقل از جنس است. اگر پدر و مادری هر دو ژن‌نمود Dd داشته باشند، چه ژن‌نمود یا ژن‌نمودهایی برای فرزندان در انتظار است؟

هم پدر و هم مادر از هر جفت فام‌تن همتا، تنها یکی را از طریق گامت‌ها به نسل بعد منتقل می‌کنند. در این مثال هم پدر و هم مادر از نطر RH، دو نوع گامت تولید می‌کنند. یکی گامتی که D دارد و دیگری گامتی که d دارد. ژن‌نمود فرزندان به این بستگی دارد که کدام گامت‌ها با یکدیگر لقاح پیدا کنند. ژن‌نمود فرزندان را می‌توان با روشی به نام مربع پانت به دست آورد. پانت نام دانشمندی است که این روش را پیشنهاد داده‌است.

در روش مربع پانت، گامت‌های والدین را به طور جداگانه در سطر و ستون یک جدول می‌نویسیم. بعد از آن، خانه‌های جدول را با کنار هم قراردادن گامت‌های سطر و ستون متناظر هم پر می‌کنیم.

گامت‌ها	D	d
D	DD	Dd
d	dD	dd

توجه کنید که ژن‌نمودهای Dd و dD یکسان هستند. با این حساب، هر فرزندی که متولد می‌شود می‌تواند یکی از ژن‌نمودهای Dd، DD و dd را داشته باشد.

صفت وابسته‌ به X

گاهی ژن صفتی که بررسی می‌شود، در فام‌تن X قرار دارد. به چنین صفاتی، صفت وابسته‌ به X می‌گویند. هموفیلی، یک بیماری وابسته‌ به X و نهفته‌ است. به عبارت دیگر، دگره این بیماری که روی فام‌تن X قرار دارد، نهفته‌ است. در این بیماری، فرایند لخته‌شدن خون دچار اختلال می‌شود. شایع‌ترین نوع هموفیلی به فقدان عامل انعقادی VIII (هشت) مربوط است.

دگره بیماری هموفیلی را h می‌نامیم؛ دگره سالم ژن هم، H نام دارد. برای آنکه نشان دهیم این صفت وابسته‌‌ به X است، دگره‌ها را به صورت بالانویس X می‌نویسیم: X^H و X^h.

جدول پایین، انواع ژن‌نمودها و رخ‌نمودها را برای هموفیلی نشان می‌دهد. در فام‌تن Y، جایگاهی برای دگره‌های هموفیلی وجود ندارد.

	مرد	زن	رخ‌نمود
ژن‌نمود	XHY	XHXH	سالم
	_	XHXh	سالم
	XhY	XhXh	هموفیل

فرد با ژن‌نمود X^HX^h که سالم است، ناقل نام دادر؛ زیرا می‌تواند ژن بیماری را به نسل بعد منتقل کند.

برای پیش‌بینی ژن‌نمودها و رخ‌نمودهای صفات وابسته‌ به X در نسل‌های بعد، می‌توان باز از مربع پانت استفاده کرد.

ممکن است مردی هموفیل، با زنی سالم که ناقل هم نیست، ازدواج کند. آیا احتمال دارد که فرزند حاصل از این ازدواج، هموفیل باشد؟

ژن‌نمود مرد هموفیل X^hY است و گامت‌هایی که تولید می‌کند، X^h و Y است. ژن‌نمود ژن سالم X^HX^H است و برای این صفت فقط یک نوع گامت، یعنی X^H تولید می‌کند. ژن‌نمودها و رخ‌نمودهای نسل بعد را می‌توان به کمک مربع پانت یافت.

گامت‌ها	Xh	Y
XH	XHXh دختر ناقل	XHY پسر سالم

با توجه به این جدول، فرزندان حاصل از ازدواج ذکر‌شده، هموفیل نخواهند بود.

صفات پیوسته‌ و گسسته‌

اندازه قد شما چقدر است؟

اگر از هم‌کلاسی‌های خود اندازه قدشان را بپرسید، اعداد گوناگونی را خواهید شنید. اندازه قد، صفتی پیوسته‌‌‌ است.

آیا می‌توان گفت که RH هم چنین است؟ در میان انسان‌ها، صفت RH تنها به دو شکل مثبت و منفی مشاهده می‌شود. از این رو RH، صفتی گسسته‌ است.

صفات تک جایگاهی و چند جایگاهی؛ گفتار 2 فصل 3 زیست دوازدهم

صفات بررسی‌شده تا اینجا، تنها یک جایگاه ژن در فام‌تن خود دارند. مثلا دگره صفت گروه‌های خونی ABO، یک جایگاه مشخص از فام‌تن 9 را به خود اختصاص داده‌اند. چنین صفاتی را تک جایگاهی می‌گوییم.

در مقابل، صفاتی هستند که در بروز آنها بیش از یک جایگاه ژن شرکت دارد. رنگ نوعی ذرت، مثالی از صفات چند جایگاهی است. رنگ این ذرت طیفی از سفید تا قرمز است.

صفت رنگ در این نوع ذرت، صفتی با سه جایگاه ژنی است که هر کدام دو دگره دارند. برای نشان‌دادن ژن‌ها در این سه جایگاه، از حروف بزرگ و کوچک B، A و C استفاده می‌کنیم. بر حسب نوع ترکیب دگره‌ها، رنگ‌های مختلفی ایجاد می‌شود. دگره‌های بارز، رنگ قرمز و دگره‌های نهفته‌ رنگ سفید را به وجود می‌آورند. رخ‌نمودهای دو آستانه طیف، یعنی قرمز و سفید به ترتیب ژن‌نمودهای AABBCC و aabbcc را دارند. در رخ‌نمودهای ناخالص، هرچه تعداد دگره‌های بارز بیشتر باشد، مقدار رنگ قرمز بیشتر است.

طبق مشاهده، صفات چند جایگاهی رخ‌نمودهای پیوسته‌ای دارند. یعنی افراد جمعیت این ذرت، در مجموع طیف پیوسته‌ای بین سفید و قرمز را به نمایش می‌گذارند. از این رو نمودار توزیع فراوانی این رخ‌نمودها، شبیه زنگوله است.

اثر محیط

گاهی برای بروز یک رخ‌نمود، تنها وجود ژن کافی نیست. برای مثال در گیاهان، ساخته‌شدن سبزینه علاوه بر ژن، به نور هم نیاز دارد.

محیط انسان، شامل عوامل متعددی است. تغذیه و ورزش عوامل محیطی‌اند که می‌توانند بر ظهور رخ‌نمود، اثر بگذارند. به عنوان مثال قد انسان، به تغذیه و ورزش هم بستگی دارد. بنابراین نمی‌توان تنها از روی ژن‌ها، علت اندازه قد یک نفر را توضیح داد.

مهار بیماری‌های ژنتیک

اکثر بیماری‌های ژنتیک را در حال حاضر نمی‌شود درمان کرد. با این حال می‌توان با تغییر عوامل محیطی، عوارض بیماری‌های ژنی را مهار کرد. مثال این موضوع، بیماری فنیل کتونوری (PKU) است. در این بیماری آنزیمی که آمینواسید فنیل آلانین را می‌تواند تجزیه کند، وجود ندارد. تجمع فنیل آلانین در بدن، به ایجاد ترکیبات خطرناک منجر می‌شود. در این بیماری، مغز آسیب می‌بیند.

علت این بیماری، تغذیه از پروتئین‌های حاوی فنیل آلانین است. می‌توان با تغدیه‌نکردن از خوراکی‌هایی که فنیل آلانین دارند، مانع بروز اثرات این بیماری شد.

فنیل کتونوری یک بیماری نهفته‌ است. وقتی نوزاد متولد می‌شود، علائم آشکاری ندارد. اگر نوزاد مبتلا به این بیماری از شیر مادر تغذیه کند، یاخته‌های مغزی او آسیب می‌بیند. این از آن جهت است که شیر مادر دارای فنیل آلانین است. از این رو نوزادان را در بدو تولد از نظر ابتلای احتمالی به این بیماری، با انجام آزمایش خون بررسی می‌کنند. در صورت ابتلا، نوزاد با شیر خشک‌هایی که فاقد فنیل آلانین است، تغذیه می‌شود. در آینده هم، این نوزاد باید از رژیم‌های بدون (یا کم) فنیل آلانین استفاده کند.

ییییی