آموزش گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم به‌صورت تست‌بیس، همراه با تدریس ویدیویی «دکتر الهه بنام» را، در این پست از رپیتیچ ببینید.
در گفتار قبل، با دستگاه درون ریز آشنا شدیم. بخش مهمی از این دستگاه، غده‌ها هستند که موضوع گفتار دو است.
برای دسترسی به کل مباحث فصل چهارم، روی لینک زیر کلیک کنید.
فیلم و جزوه فصل چهارم زیست یازدهم
خب، اول از همه بریم که ویدیوی آموزشی این بخش رو ببینیم.
آموزش ویدیویی گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم
در این قسمت، بخشی از «آموزش گفتار دوم فصل چهارم زیست یازدهم» را به‌صورت ویدیویی می‌توانید ببینید. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.
فرم دریافت آموزش های ویدئویی زیست:
اگه تو هم میخوای کل زیستت رو تو کمترین زمان و با تدریس انیمیشنی مفهومی تستی رتبه 37 کنکور، خانم دکتر الهه بنام جمع کنی؛ کافیه این فرم رو پر کنی و منتظر تماسمون باشی:
روی نمره 20 و درصد بالای 70 زیست شناسیت (مثل رتبه های برتر هر سالمون) حساب کن!
در ابتدا، به بررسی پنج غده درون ریز اصلی می‌پردازیم. پس از آن، با سایر غدد آشنا می‌شویم. «گوناگونی پاسخ‌های یاخته‌ها به هورمون‌ها، «تنظیم بازخوردی ترشح هورمون‌ها» و «ارتباط شیمیایی در جانوران»، سه مبحث آخر این درس هستند.
غده‌های درون ریز؛ گفتار دوم فصل چهارم زیست یازدهم
غدد درون ریز از طریق ترشح هورمون‌های خود، فعالیت‌های بدن را تنظیم می‌کنند. در ادامه، انواع غدد درون ریز و هورمون‌های ترشحی آنها را بررسی می‌کنیم.
هیپوفیز
اندازه هیپوفیز در حد یک نخود است و با ساقه‌ای به هیپوتالاموس وصل می‌شود. این غده درون یک گودی، در استخوانی از کف جمجمه قرار دارد. غده هیپوفیز دارای سه بخش پیشین، میانی و پسین است. از آنجا که عملکرد بخش میانی آن‌چنان مشخص نیست، به بررسی بخش پسین و پیشین می‌پردازیم.
بخش پیشین
بخش پیشین تحت تنظیم هیپوتالاموس، شش هورمون را ترشح می‌کند. هیپوتالاموس از طریق رگ‌های خونی با بخش پیشین در ارتباط است و هورمون‌های آزادکننده و مهارکننده ترشح می‌کند. این هورمون‌ها به بخش پیشین دستور می‌دهند که ترشح هورمونی شروع و یا متوقف شود. هیپوتالاموس، در تنظیم ترشح سایر غده‌ها، نقش به‌سزایی را ایفا می‌کند.
هورمون رشد
یکی از هورمون‌های بخش پیشین که با رشد طولی استخوان‌های دراز، اندازه قد را افزایش می‌دهد؛ هورمون رشد نام دارد. دو صفحه غضروفی در نزدیکی دو سر استخوان‌های دراز قرار دارد که به آنها صفحات رشد می‌گویند و یاخته‌های غضروفی در آنها تقسیم می‌شوند. با تشکیل یاخته‌های جدیدتر، یاخته‌های استخوانی جای یاخته‌های غضروفی قدیمی‌تر را می‌گیرند و استخوان رشد می‌کند. چند سال بعد از بلوغ، صفحات رشد از حالت غضروفی به استخوانی تبدیل می‌شوند. با تبدیل غضروف‌ها، رشد استخوان‌ها متوقف می‌شود. به این امر در اصطلاح، «بسته‌شدن صفحات رشد» می‌گویند. تا زمانی که هنوز این صفحات باز هستند، هورمون رشد، قادر به افزایش قد است.
پرولاکتین
پرولاکتین پس از تولد نوزاد، غدد شیری را مجبور به تولید شیر می‌کند؛ ولی، این تنها کارکرد آن نیست. این هورمون در دستگاه ایمنی و حفظ تعادل آب هم نقش دارد. در مردان، پرولاکتین به تنظیم فرایندهای دستگاه تولید مثل هم می‌پردازد.
هورمون‌های محرک
این چهار هورمون بخش پیشین، فعالیت سایر غدد را تنظیم می‌کنند.
هورمون محرک تیروئید، فعالیت غده سپردیس (تیروئید) را تحریک می‌کند.
هورمون محرک فوق کلیه، روی غده فوق کلیه تاثیر می‌گذارد.
دو هورمون محرک غده‌های جنسی که LH و FSH نام دارند هم، به تنظیم کار غده‌های جنسی (تخمدان و بیضه) می‌پردازند.
بخش پسین
خود بخش پسین، هیچ هورمونی نمی‌سازد و هورمون‌های آن، در یاخته‌های عصبی هیپوتالاموس تولید می‌شوند. این هورمون‌ها در جسم یاخته‌ای ساخته‌می‌شوند و توسط آسه‌ها، به یخش پسین می‌رسند. هورمون‌های ضد‌ادراری و اکسی‌توسین در هیپوتالاموس تولید و در بخش پسین، ذخیره و ترشح می‌شوند.
غده تیروئید؛ گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم
غده تیروئید شبیه سپر است و در زیر حنجره قرار دارد. این غده، هورمون‌های تیروئیدی و کلسی‌تونین را ترشح می‌کند.
هورمون‌های تیروئیدی
این هورمون‌ها، دو هورمون یددار به نام‌های T3 و T4 هستند.
نقش هورمون‌های تیروئیدی، تنظیم میزان تجزیه گلوکز و انرژی در دسترس است. چون تجزیه گلوکز در تمام یاخته‌ها انجام می‌شود، همه آنها یاخته هدف این هورمون‌ها هستند.
در دوران جنینی و کودکی، وجود T3 برای نمو دستگاه عصبی مرکزی لازم است. فقدان این هورمون، منجر به اختلالات نمو دستگاه عصبی و عقب‌ماندگی ذهنی و جسمی می‌شود.
اگر در غذا به مقدار کافی بد نباشد، هورمون تیروئیدی هم به اندازه کافی تولید نمی‌شود. در این حالت غده هیپوفیز، هورمون محرک تیروئید ترشح می‌کند تا با بزرگ‌شدن آن، ید بیشتری جذب شود. فعالیت زیاد غده تیروئید، آن را بیش از حد بزرگ می‌کند که منجر به بیماری گواتر می‌شود.
در ایران و اکثر کشورها، مقدار ید موجود در فراورده‌های دامی و کشاورژی، آن‌قدر کم است که نمی‌تواند نیاز بدن را تامین کند. غذاهای دریایی، حاوی مقدار فراوانی ید هستند و باید از آنها، برای این امر استفاده نمود.
کلسی‌تونین
یکی دیگر از هورمون‌هایی که تیروئید می‌سازد، کلسی‌تونین نام دارد. هنگامی که کلسیم در خوناب زیاد است، این هورمون مانع برداشت کلسیم از استخوان‌ها می‌شود.
غده‌های پاراتیروئید
غده‌های پاراتیروئید که چهار عدد هستند، در پشت تیروئید قرار دارند و هورمون پاراتیروئیدی ترشح می‌کنند.
هنگام کاهش کلسیم خوناب، هورمون پاراتیروئیدی ترشح و هم‌ایستایی آن را تنظیم می‌کند. این هورمون در عین این‌که کلسیم را از ماده زمینه استخوان جدا و آژاد می‌کند، بازجذب آن را در کلیه افزایش می‌دهد.
هورمون پاراتیروئیدی ویتامین D را به شکلی در می‌آورد که بتواند جذب کلسیم از روده را افزایش دهد. اگر بدن دچار کمبود ویتامین D شود، جذب کلسیم از روده کاهش می‌یابد.
غده فوق کلیه
غده فوق کلیه دارای دو بخش قشری و مرکزی است و در بالای کلیه قرار دارد. دو بخش این غده از یکدیگر مستقل هستند.
بخش مرکزی
زمانی که شخصی در شرایط تنش قرار می‌گیرد، این بخش با ساختار عصبی خود، دو هورمون اپی‌نفرین و نور اپی‌نفرین ترشح می‌کند. این دو هورمون، بدن را برای پاسخ‌های کوتاه‌مدت آماده‌می‌سازند.
وظایف اپی‌نفرین و نور اپی‌نفرین، دو کار زیر است:
- افزایش ضربان قلب، فشار خون و گلوکز خوناب
- باز‌کردن نایژک‌ها در شش‌ها
بخش قشری
هنگام تنش‌های طولانی‌مدت مانند غم از دست‌دادن عزیزان، بخش قشری با ترشح کورتیزول پاسخ دیرپا می‌دهد. وقتی این هورمون ترشح می‌شود، گلوکز خوناب افزایش پیدا می‌کند. ترشح کورتیزول در تنش‌های ادامه‌دار و طولانی‌مدت، منجر به تضعیف دستگاه ایمنی می‌شود.
آلدوسترون هورمون دیگر بخش قشری است که بازجذب سدیم را از کلیه افزایش می‌دهد. همراه با سدیم، آب هم بازجذب می‌شود که نتیجه آن، فشار خون بالا است.
بخش قشری هم در مردان و هم در زنان، هورمون جنسی نیز ترشح می‌کند.
غده لوزالمعده
غده لوزالمعده دارای دو بخش درون ریز و برون ریز است. بخش برون ریز، وظیفه ترشح آنزیم‌های گوارشی و بیکربنات را بر عهده دارد. بخش درون ریز، مجموعه‌ای از یاخته‌ها در بین بخش برون ریز است که به آن، جزایر لانگرهاوس می‌گویند.
گلوکاگون و انسولین
بخش درون ریز لوزالمعده، دو هورمون گلوکاگون و انسولین را ترشح می‌کند. زمانی که گلوکز خون کاهش می‌یابد، گلوکاگون ترشح می‌شود. این هورمون گلیکوژن را تجزیه و به گلوکز تبدیل می‌کند که در اثر آن، قند خون بالا می‌رود. در واکنش به افزایش گلوکز خون، انسولین ترشح می‌شود. با این کار، گلوکز به یاخته‌ها می‌رود و قند خون کاهش می‌یابد.
در صورت عدم جذب گلوکز توسط یاخته‌ها، غلظت آن در خون زیاد می‌شود. در نتیجه، ترکیب آب و گلوکز وارد ادرار می‌شود که به بیماری دیابت شیرین معروف است. یاخته‌ها در این بیماری برای تامین انرژی خود، راهی به غیر از تجزیه چربی‌ها و پروتئین‌ها ندارند. این امر، باعث کاهش وزن افراد دیابتی می‌شود.
تجزیه چربی‌ها، محصولات اسیدی را تولید می‌کند که در صورت عدم درمان، منجر به اغما و مرگ می‌شود. با تجزیه پروتئین‌ها هم، مقاومت بدن کاهش پیدا می‌کند. افراد مبتلا به دیابت، باید بیش از حد مراقب بهداشت و سلامتی خود باشند. زخم‌ها و سوختگی‌های هرچند کوچک در این افراد، به سختی رو به بهبودی می‌روند.
انواع دیابت
بیماری دیابت دارای دو نوع است که به آنها دیابت نوع یک و دیابت نوع دو می‌گویند.
در دیابت نوع یک، یا انسولین به‌کل ترشح نمی‌شود و یا مقدار آن، کمتر از میزان لازم است. این بیماری، یک بیماری خود‌ایمنی است که در آن دستگاه ایمنی، یاخته‌های ترشح‌کننده انسولین جزایر لانگرهاوس را از بین می‌برد. بیماری نوع یک را می‌توان با تزریق انسولین، کنترل کرد.
انسولین در دیابت نوع دو به مقدار کافی تولید می‌شود؛ ولی، گیرنده‌های انسولین به آن واکنشی نشان نمی‌دهند. این بیماری حدودا از چهل سالگی به بعد، بیشتر در افراد چاق و کم‌تحرک، ظاهر می‌شود.
سایر غدد درون ریز
در بالای برجستگی‌های چهارگانه، غده اپی‌فیز قرار دارد که هورمون ملاتونین ترشح می‌کند. مقدار ترشح این هورمون در شب، به حداکثر و دز نزدیکی ظهر به حداقل می‌رسد. با این‌که نقش این هورمون در انسان آن‌چنان مشخص نیست، گمان بر این است که ریتم‌های شبانه‌روزی را تنظیم می‌کنند.
وظیفه ترشح هورمون تیموسین، بر عهده غده تیموس است که در تمایز لنفوسیت‌ها نقش دارند. در فصل 5 یا تمایز لنفوسیت‌ها بیشتر آشنا می‌شویم.
در فصل هفت زیست یازده هم، به بررسی غده‌های جنسی و هورمون‌های آنها می‌پردازیم.
گوناگونی پاسخ‌های یاخته‌ها به هورمون‌ها؛ گفتار 2 فصل 4 زیست یازدهم
ممکن است یک یاخته چند هورمون را دریافت کند و یا این‌که چند یاخته، یک هورمون را دریافت کنند. بر اساس نوع هورمون و نوع یاخته هدف، پیام پیک به شکل خاصی تفسیر می‌شود.
هورمون پاراتیروئیدی که کلسیم خون را افزایش می‌دهد، در کلیه بازجذب کلسیم را زیاد می‌کند. همین هورمون در استخوان، آن را تجزیه و باعث آزادسازی کلسیم می‌شود.
تنظیم بازخوردی ترشح هورمون‌ها
هورمون‌ها با وجود ترشح خیلی کم، اثرات خود را بر جای می‌گذارند. تغییرات خیلی کم در میزان ترشح هورمون‌ها، اثرات زیادی را در پی دارند و به همین دلیل، باید به دقت تنظیم شوند.
چرخه تنظیم بازخوردی یک روش رایج در تنظیم ترشح هورمون‌هاست که به دو صورت منفی و مثبت مشاهده می‌شود.
تنظیم بازخوردی منفی
در این چرخه، با افزایش مقدار یک هورمون یا تاثیراتش، ترشح همان هورمون کم می‌شود که بالعکس آن هم ممکن است. اکثر هورمون‌ها مانند تنظیم انسولین، توسط بازخورد منفی تنظیم می‌شوند.
تنظیم بازخوردی مثبت
در تنظیم بازخوردی مثبت، افزایش مقدار یک هورمون و یا تاثیراتش، باعث افزایش ترشح همان هورمون می‌شود. عملکرد اکسی‌توسین توسط همین چرخه تنظیم می‌شود که در فصل 7 آن را بیشتر بررسی می‌کنیم.
ارتباط شیمیایی در جانوران
در دنیای جانوران، ارتباط شیمیایی نه تنها برای ارتباط بین یاخته‌ها، بلکه برای ارتباط جانوران با یکدیگر هم کاربرد دارد.
فرومون‌ها موادی هستند که از یک فرد ترشح و در فرد یا افراد دیگر همان گونه، باعث پاسخ‌های رفتاری می‌شود. زنبور از فرومون‌ها، برای هشدار خظر حضور شکارچی به دیگران استفاده می‌کند. این امر در مارها و گربه‌ها متفاوت است. مارها از فرومون برای جفت‌یابی و گربه‌ها برای تعیین قلمرو بهره می‌برند.
فرم دریافت آموزش های ویدئویی زیست:
اگه تو هم میخوای کل زیستت رو تو کمترین زمان و با تدریس انیمیشنی مفهومی تستی رتبه 37 کنکور، خانم دکتر الهه بنام جمع کنی؛ کافیه این فرم رو پر کنی و منتظر تماسمون باشی:
روی نمره 20 و درصد بالای 70 زیست شناسیت (مثل رتبه های برتر هر سالمون) حساب کن!
برای دسترسی به دیگر گفتار فصل 4 زیست 11، روی لینک های زیر کلیک کنید: