آموزش گفتار 1 فصل 2 زیست دهم به‌صورت تست‌بیس، همراه با تدریس ویدیویی «دکتر الهه بنام» را، در این پست از رپیتیچ ببینید.
در مباحث گذشته آموختید که دستگاه گوارش، از لوله گوارش و دیگر اندام مرتبط با آن، تشکیل شده‌است. شما در این گفتار، بیشتر با ساختار و عملکرد لوله گوارش آشنا می‌شوید.
برای دسترسی به کل مباحث فصل دوم، روی لینک زیر کلیک کنید.
خب، اول از همه بریم که ویدیوی آموزشی این بخش رو ببینیم.
آموزش ویدیویی گفتار 1 فصل 2 زیست دهم
در این قسمت، بخشی از «آموزش گفتار اول فصل دوم زیست دهم» را به‌صورت ویدیویی می‌توانید ببینید. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.
فرم دریافت آموزش های ویدئویی زیست:
اگه تو هم میخوای کل زیستت رو تو کمترین زمان و با تدریس انیمیشنی مفهومی تستی رتبه 37 کنکور، خانم دکتر الهه بنام جمع کنی؛ کافیه این فرم رو پر کنی و منتظر تماسمون باشی:
روی نمره 20 و درصد بالای 70 زیست شناسیت (مثل رتبه های برتر هر سالمون) حساب کن!
در ادامه، ساختار لوله گوارش را شرح می‌دهیم. پس از آن، به بررسی «حرکات لوله گوارش» و «گوارش غذا» می‌پردازیم.
ساختار و عملکرد لوله گوارش؛ گفتار اول فصل دوم زیست دهم
لوله گوارش، یک لوله پیوسته است که از دهان تا مخرج ادامه دارد.
بنداره (اسفنکتر)، یک ماهیچه حلقوی است که در قسمت‌هایی از لوله گوارش وجود دارد. بنداره، وظیفه عبور مواد را بر عهده دارد.
غده‌های بزاقی؛ پانکراس (لوزالمعده)، کبد (جگر) و کیسه صفرا با لوله گوارش در ارتباط هستند و در گوارش غذا نقش دارند.
ساختار لوله گوارش
دیواره بخش‌های مختلف لوله گوارش، ساختار تقریبا مشابهی دارند که از خارج به داخل، شامل چهار لایه می‌شود.
هر لایه جدای این‌که از انواع بافت‌ها تشکیل شده‌است، حتما بافت پیوندی سست دارد.
لایه بیرونی
لایه بیرونی بخشی از صفاق است. صفاق، پرده‌ایست که اندام‌های درون شکم را به‌هم وصل می‌کند.
لایه ماهیچه‌ای
لایه ماهیچه‌ای در قسمت‌های مختلف دستگاه گوارش، در اشکال متفاوتی وجود دارد.
- لایه ماهیچه‌ای مخطط: در دهان، حلق، ابتدای مری و بنداره خارجی مخرج
- لایه ماهیچه‌ای صاف: در بخش‌های دیگر لوله گوارش، یاخته‌های ماهیچه‌ای صاف هستند و حلقوی و طولی سازمان یافته‌اند.
- لایه ماهیچه‌ای مورب: یک لایه در دیواره معده
زیرمخاط (لایه زیرمخاطی)
این لایه به مخاط کمک می‌کند که روی لایه ماهیچه‌ای بچسبد و به راحتی روی آن بلغرد یا چین بخورد. در بین این دو لایه، شبکه‌ای از یاخته‌های عصبی وجود دارد.
مخاط (لایه مخاطی)
مخاط، دارای یاخته‌هایی از بافت پوششی است. این لایه در بخش‌های مختلف لوله گوارش، کارهای متفاوتی از قبیل جذب و ترشح را انجام می‌دهد.
حرکات لوله گوارش
انقباض ماهیچه‌های دیواره لوله گوارش، باعث ایجاد یک‌سری حرکات منظم می‌شود. این حرکات به دو دسته کرمی و قطعه‌قطعه کننده تقسیم‌بندی می‌شوند.
حرکات کرمی
ورود غذا لوله گوارش را گشاد و یاخته‌های عصبی دیواره آن را تحریک می‌کند. یاخته‌های عصبی، ماهیچه‌های دیواره را به انقباض وادار می‌کنند. حرکات کرمی، نتیجه حلقه انقباضی لوله هستند که غذا را به حرکت درمی‌آرود.
حرکات کرمی به‌ویژه در زمان متوقف شدن حرکت محتویات لوله، نقش مخلوط‌کنندگی نیز دارند. این متوقف شدن با برخورد به یک بنداره رخ می‌دهد؛ مثلا محتویات معده هنگام برخورد با پیلور، متوقف شده و مخلوط می‌شوند.
پیلور؛ بنداره بین معده و روده باریک است.
حرکات قطعه‌قطعه کننده
در این حرکات، بخش‌هایی از لوله به‌صورت یک در میان، منقبض می‌شوند. سپس این بخش‌ها از حالت انقباض خارج و بخش‌های دیگر منقبض می‌شوند. در نتیجه حرکات قطعه‌قطعه کننده، محتویات لوله ریزتر و بیشتر با شیره‌های گوارشی مخلوط می‌شوند.
گوارش غذا؛ گفتار 1 فصل 2 زیست دهم
دستگاه گوارش برای تبدیل غذا به مولکول‌های کوچک، دو مدل گوارش مکانیکی و شیمیایی را بر روی آنها انجام می‌دهد. در ادامه به چگونگی انجام این فرابندها می‌پردازیم.
گوارش در دهان
آسیاب شدن غذا به ذره‌های خیلی کوچک، به فعالیت بهتر آنزیم‌های گوارشی و اثرگذاری بزاق کمک می‌کند. این امر، با ورود غذا به دهان و جویدن آن شروع می‌شود.
سه غده بناگوشی، زیرآرواره‌ای و زیرزبانی بزاق ترشح می‌کنند و آن را از طریق مجرای مخصوص، به غذای در حال آسیاب می‌رسانند.
بزاق چیست و ترکیبات آن
بزاق، ترکیبی از آب، یون‌ها، انواعی از آنزیم‌ها و موسین است. زیست دهم در صفحه 20، تنها به دو آنزیم آمیلاز و لیزوزوم اشاره کرده است.
آنزیم آمیلاز: به گوارش نشاسته کمک می‌کند.
لیزوزیم: یک آنزیم است که در از بین بردن باکتری‌های داخل دهان، ایفای نقش می‌کند.
موسین: نوعی گلیکوپروتئین است که با جذب آب فراوان، ماده مخاطی را درست می‌کند.
وظایف ماده مخاطی
ماده مخاطی، دیواره لوله گوارش را از آسیب فیزیکی (خراشیدگی حاصل از تماس با غذا) و شیمیایی (بر اثر اسید یا آنزیم) حفظ می‌کند. در اصل این ماده با ایجاد یک پوشش دور غذای آسیاب‌شده، تکه‌ها را به‌یکدیگر می‌چسباند و یک توده لغزنده درست می‌کند.
بلع غذا
هنگام بلع با فشار زبان، توده غذا به عقب دهان و داخل حلق رانده‌می‌شود. حلق یک چهارراه است که با رسیدن غذا به آن، راه‌های دیگر به شکل غیرارادی بسته‌می‌شوند.
غذا با منقبض شدن دیواره ماهیچه‌ای حلق و حرکت کرمی آن، به مری می‌رسد. حرکت کرمی در مری ادامه پیدا می‌کند و با شل شدن بنداره انتهای آن، غذا وارد معده می‌شود.
مانند موسین در دهان، غده‌های مخاط مری نیز ماده مخاطی ترشح می‌کنند تا حرکت غذا تسهیل شود.
گوارش در معده
معده بخش کیسه‌ای شکل لوله گوارش است و دیواره آن، چین‌خوردگی دارد. این چین‌خوردگی‌ها با پر شدن معده باز می‌شود تا غذای بلع‌شده در آن انبار شود. گوارش غذا در این ناحیه، توسط شیره و حرکات معده انحام می‌شود.
کیموس؛ مخلوط حاصل از پایان گوارش در معده است. این مخلوط با باز شدن بنداره پیلور، وارد ابتدای روده باریک می‌شود.
به ابتدای روده باریک؛ دوازدهه می‌گویند.
شیره معده
یاخته‌های پوششی معده که در بافت پیوندی زیرین قرار دارند، لایه ژله‌ای چسبناکی درست می‌کنند که مخاط را می‌پوشاند. یاخته‌های پوششی سطحی با ترشح بیکربنات، لایه ژله‌ای حفاظتی را قلیایی می‌کنند.
معده با وجود این ترکیبات، در برابر اسید و آنزیم از خود محافظت می‌کند.
یاخته‌های اصلی غده‌ها، آنزیم‌های معده را ترشح می‌کنند. پپسینوژن؛ پیش‌ساز پروتئازهای معده است. یاخته‌های کناری، کلریدریک اسید و عامل (فاکتور) داخلی معده را ترشح می‌کنند.
پپسینوژن در اثر تماس با کلریدریک اسید، به پپسین تبدیل می‌شود. پپسین در اثر برخورد با پپسینوژن، کاری می‌کند که پپسین بیشتری تولید شود. این آنزیم، وظیفه تبدیل پروتئین‌ها به مولکول‌های کوچک‌تر را نیز بر عهده دارد.
عامل داخلی معده، برای ورود ویتامین B12 به یاخته‌های روده باریک ضروری است. اگر یاخته‌ها تخریب شوند و یا معده برداشته شود، ضمن عدم تولید کلریدریک اسید، بدن دچار کم‌خونی خطرناکی می‌شود. ویتامین B12 برای ساختن گویچه‌های قرمز در مغز استخوان لازم است و جذب نمی‌شود.
برگشت اسید معده (ریفلاکس)
اگر انقباض بنداره انتهای مری کافی نباشد، فرد دچار برگشت اسید می‌شود. مخاط مری در اثر ریفلاکس به تدریج آسیب می‌بیند، زیرا حفاظت دیواره آن به اندازه معده و روده باریک نیست.
از عوامل برگشت اسید معده می‌توان به این موارد اشاره کرد:
- سیگار کشیدن
- مصرف الکل
- رژیم غذایی نامناسب
- استفاده بیش از اندازه از غذاهای آماده
- تنش و اضطراب
گوارش در روده باریک
مراحل پایانی گوارش در روده باریک و به‌ویژه در دوازدهه انجام می‌شود. صفرا، شیره‌های روده و لوزالمعده به همراه حرکت روده، وظیفه گوارش نهایی کیموس را بر عهده دارند.
حرکت‌های روده باریک
روده باریک با حرکت‌های خود ضمن گوارش مکانیکی، کیموس را در طول خود به پیش می‌برد. در نتیجه، کیموس در سراسر مخاط گسترده می‌شود و تماس آن، با شیره‌های گوارشی و یاخته‌های پوششی افزایش می‌یابد.
شیره روده
شیره روده باریک شامل موسین، آب، آنزیم و یون‌های مختلف مانند بیکربنات است.
صفرا
صفرا آنزیم ندارد و کبد آن را می‌سازد. مواد تشکیل دهنده صفرا، شامل موارد زیر است:
- نمک‌های صفراوی
- بیکربنات (کمک به خنثی کردن حالت اسیدی کیموس معده)
- کلسترول
- فسفولیپید
این ترکیبات پس از تولید، به دوازدهه می‌ریزند و در گوارش چربی‌ها نقش دارند.
اگر ترکیبات تولید‌شده در کیسه رسوب کنند، سنگ صفرا ایجاد می‌شود. رژیم غذایی پرچرب، نقش زیادی در ایجاد سنگ کیسه صفرا دارد.
شیره لوزالمعده
آنزیم‌ها و بیکربنات لوزالمعده هم به دوازدهه می‌ریزند. وظیفه لوزالمعده، تولید آنزیم‌های لازم برای گوارش شیمیایی انواع مواد است.
پروتئازهای لوزالمعده، درون روده باریک فعال می‌شوند.
بیکربنات، اثر اسید معده را خنثی می‌کند.
به عبارت دیگر بیکربنات با محافظت از دیواره دوازدهه در برابر اسید، محیط مناسبی را برای فعالیت‌های آنزیم‌های لوزالمعده فراهم می‌کند.
گوارش کربوهیدرات‌ها
ما با انواع کربوهیدرات‌ها در گفتار 1 فصل 1 زیست دهم آشنا شدیم. مونوساکاریدها برای جذب، نیازی به گوارش ندارند. دی‌ساکاریدها و پلی‌ساکاریدها طی فرایند گوارش، باید به مونوساکارید تجزیه شوند تا جذب صورت بگیرد.
مولکول‌های درشت طی فرایند آب‌کافت (هیدرولیز) توسط آنزیم‌های گوارشی، به مولکول‌های کوچک تبدیل می‌شوند. واکنش آب‌کافت با مصرف آب، پیوند بین مولکول‌ها را می‌شکند.
گوارش پروتئین‌ها
پروتئین‌ها برای جذب شدن باید به آمینواسید تجزیه شوند.
سه عنصر در گوارش پروتئین‌ها نقش کلیدی دارند:
- پپسین در معده
- پروتئازهای لوزالمعده
- آنزیم‌های روده باریک
گوارش تری‌گلیسریدها
تری‌گلیسیریدها، فراوان‌ترین لیپیدهای رژیم غذایی هستند. وظیفه تجزیه تری‌گلیسرید به حالت قابل جذب برای بدن، بر عهده آنزیم لیپاز است.
صفرا و حرکات مخلوط کننده روده باریک، چربی‌ها را ریز می‌کنند.
لیپاز لوزالمعده در دوازدهه، در گوارش چربی‌ها بیشترین تاثیر را دارد.
فرم دریافت آموزش های ویدئویی زیست:
اگه تو هم میخوای کل زیستت رو تو کمترین زمان و با تدریس انیمیشنی مفهومی تستی رتبه 37 کنکور، خانم دکتر الهه بنام جمع کنی؛ کافیه این فرم رو پر کنی و منتظر تماسمون باشی:
روی نمره 20 و درصد بالای 70 زیست شناسیت (مثل رتبه های برتر هر سالمون) حساب کن!
برای دسترسی به دیگر گفتارهای فصل 2 زیست 10، روی لینک های زیر کلیک کنید: