آموزش گفتار 1 فصل 1 زیست یازدهم + تدریس ویدیویی

‌آموزش گفتار 1 فصل 1 زیست یازدهم به‌صورت تست‌بیس، همراه با تدریس ویدیویی «دکتر الهه بنام» را، در این پست از رپیتیچ ببینید.

موضوع اولین گفتار فصل اول درباره یاخته‌های بافت عصبی است.

برای دسترسی به کل مباحث فصل اول، روی لینک زیر کلیک کنید.

فیلم و جزوه فصل اول زیست یازدهم

خب، اول از همه بریم که ویدیوی آموزشی این بخش رو ببینیم.

آموزش ویدیویی گفتار 1 فصل 1 زیست یازدهم

در این قسمت، بخشی از «آموزش گفتار اول فصل اول زیست یازدهم» را به‌صورت ویدیویی می‌توانید ببینید. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

 

پس از آشنایی با ساختار این یاخته‌ها، به بررسی انواع آنها می‌پردازیم. مباحث بعدی درباره چگونگی ایجاد پیام عصبی، نقش گره‌های رانویه در ایجاد آن و نحوه انتقال پیام‌هاست.

یاخته‌های بافت عصبی؛ گفتار اول فصل اول زیست یازدهم

بافت عصبی شامل دو نوع یاخته عصبی و پشتیبان (نوروگلیا) می‌شود. یاخته‌های عصبی قابلیت تحریک‌پذیری دارند و در اثر آن، پیام عصبی تولید می‌کنند. این یاخته‌ها پیام تولید‌شده را هدایت و به یاخته‌های دیگر منتقل می‌کنند.

دارینه (دندریت) حالت رشته‌ای دارد و پیام‌هایی را که می‌گیرد، وارد جسم یاخته عصبی می‌کند. آسه (آکسون) رشته‌ای است که پیام عصبی را از جسم یاخته عصبی تا انتهای خود که پایانه آسه نام دارد، هدایت می‌کند. این پیام از محل پایانه آسه یک یاخته عصبی، به یاخته دیگر منتقل می‌شود. جسم یاخته‌ای محل قرار‌گرفتن هسته و انجام سوخت‌و‌ساز یاخته‌های عصبی است و می‌تواند پیام هم دریافت کند.

یاخته‌های عصبی پوششی به‌نام غلاف میلین دارند. غلاف میلین، رشته‌های آسه و دارینه اکثر یاخته‌های عصبی را عایق‌بندی و می‌پوشاند. این غلاف در بخش‌هایی از رشته‌ها، قطع‌ می‌شود که به این بخش‌ها، گره رانویه می‌گویند.

وظیفه ساخت غلاف میلین بر عهده یاخته‌های پشتیبان بافت عصبی است. زمانی که یاخته پشتیبان به دور رشته‌عصبی می‌پیچد، غلاف میلین به وجود می‌آید.

یاخته‌های پشتیبان انواع گوناگونی دارند و تعداد آنها از یاخته‌های عصبی بیشتر است. این یاخته‌ها برای استقرار یاخته‌های عصبی، ساختار داربستی فراهم می‌کنند. آنها از یاخته‌های عصبی دفاع و به حفظ هم‌ایستایی مایع اطراف آنها (مثل حفظ مقدار طبیعی یون‌ها) کمک می‌کنند.

انواع یاخته‌های عصبی

یاخته‌های عصبی به سه دسته حسی، حرکتی و رابط تقسیم‌بندی می‌شوند. وظیفه انتقال پیام‌ها به سمت بخش مرکزی دستگاه عصبی (مغز و نخاع) بر عهده یاخته‌های عصبی حسی است. این پیام‌ها را یاخته‌های عصبی حرکتی از بخش مرکزی دستگاه عصبی به سوی اندام‌ها (ماهیچه‌ها) می‌برند. نوع سوم یاخته‌های عصبی که نام‌شان رابط است، در مغز و نخاع قرار دارند. این یاخته‌ها ارتباط لازم بین یاخته‌های عصبی را فراهم می‌کنند. هر سه نوع یاخته، هم می‌توانند بدون میلین و هم همراه با میلین باشند.

پیام عصبی چگونه ایجاد می‌شود؟

در اثر تغییر مقدار یون‌ها در دو سوی غشای یاخته عصبی، پیام عصبی ایجاد می‌شود. مقدار یون‌ها در دو سوی غشا یکسان نیست؛ بنابراین، بار الکتریکی دو سمت هم فرق می‌کند. با این اوصاف، بین دو طرف غشا، اختلاف پتانسیل الکتریکی وجود دارد. با استفاده از دستگاه، می‌توان اختلاف پتاسنیل را محاسبه کرد که با واحد هزارم ولت (mv) آن را نشان می‌دهند.

پتانسیل آرامش

زمانی که یاخته فعالیت عصبی ندارد، اختلاف پتانسیل دو سوی غشای آن، در حدود 70- میلی‌ولت است. به این اختلاف پتانسیل، پتانسیل آرامش می‌گویند.

مقدار یون‌های سدیم در حالت آرامش، بیرون از یاخته عصبی زنده از داخل آن بیشتر است. در همین حال، مقدار یون‌های پتاسیم درون یاخته، از بیرون آن بیشتر است. در غشای یاخته‌های عصبی، مولکول‌های پروتئینی وجود دارند که به عبور سدیم و پتاسیم از غشا کمک می‌کنند.

به گروهی از پروتئین‌ها که یون‌ها می‌توانند به روش انتشار تسهیل‌شده از آنها عبور کنند، کانال‌های نشتی می‌گویند. یون‌های پتاسیم از این طریق خارج و یون‌های سدیم وارد یاخته عصبی می‌شوند. تعداد یون‌های پتاسیمی که خارج می‌شوند، بیشتر از یون‌های سدیم ورودی است؛ زیرا غشا نفوذپذیری بیشتری به آن دارد.

پمپ سدیم – پتاسیم

با هر بار فعالیت پمپ سدیم – پتاسیم، سه یون سدیم از یاخته عصبی خارج و دو یون پتاسیم وارد آن می‌شوند. این فرایند، نیاز به استفاده از انرژی مولکول ATP دارد.

پتانسیل عمل

در حالت آرامش، بار مثبت درون یاخته عصبی از بیرون آن کمتر است. هنگام تحریک یاخته عصبی، در محل تحریک، اختلاف پتانسیل دو سوی غشا، به طور ناگهانی تغییر می‌کند. در این حالت، داخل یاخته از بیرون آن مثبت‌تر می‌شود. پس از طی یک زمان کوتاه، اختلاف پتانسیل دو سوی غشا دوباره به حالت آرامش برمی‌گردد. این تغییر را، پتانسیل عمل می‌گویند.

کانال‌های دریچه‌دار

در غشای یاخته‌های عصبی، کانال‌های دریچه‌دار از جنس پروتئین وجود دارند که با تحریک یاخته باز و یون‌ها از آن عبور می‌کنند. هنگام تحریک غشا اول، کانال‌های دریچه‌دار سدیمی باز می‌شوند. همراه با آن، یون‌های سدیم فراوانی وارد یاخته و بار الکتریکی داخل مثبت‌تر می‌شود. پس از چند لحظه این کانال‌ها بسته‌می‌شوند و کانال‌های دریچه‌دار پتاسیمی باز و پتاسیم‌ها خارج می‌شوند. این کانال‌ها هم بعد از مدت کوتاهی بسته‌می‌شوند. پس از باز‌و‌بسته‌شدن این دو کانال، پتانسیل غشا به پتانسیل آرامش که 70- میلی‌ولت است، برمی‌گردد.

فعالیت بیشتر پمپ سدیم – پتاسیم باعث می‌شود میزان غلطت یون‌های سدیم و پتاسیم دو سوی غشا، مجدد به حالت آرامش برگردد.

پیام عصبی

پتانسیل عمل هنگام ایجاد در یک نقطه از یاخته عصبی، نقطه به نقطه پیش می‌رود تا به انتهای رشته‌عصبی برسد. به این جریان، پیام عصبی می‌گویند که در آسه (دارینه بلند) هم قابل مشاهده است.

گره‌های رانویه چه نقشی دارند؛ گفتار 1 فصل 1 زیست یازدهم

هدایت پیام عصبی در رشته‌های عصبی میلین‌دار از رشته‌های عصبی بدون میلین هم‌قطر، سریع‌تر است. این امر در حالی اتفاق می‌افتد که میلین، عایق است و از عبور یون‌ها از غشا جلوگیری می‌کند. یاخته‌های عصبی میلین‌دار در محل گره‌های رانویه، میلین ندارند و از آنجا، رشته‌عصبی با محیط بیرون از یاخته در ارتباط است. در این گره‌ها با ایجاد پتانسیل عمل، پیام عصبی درون رشته‌عصبی از یک گره به گره دیگر هدایت می‌شود. این حالت شبیه به آن است که پیام عصبی از یک گره به گره دیگر جهش می‌کند. از همین رو، به آن هدایت جهشی می‌گویند.

از آنجا که سرعت ارسال پیام در ماهیچه‌های اسکلتی اهمیت زیادی دارد، نورون‌های حرکتی آنها میلین‌دار هستند. کاهش یا افزایش میزان میلین، باعث بیماری می‌شود. در بیماری ام.اس (مالتیپل اسکلروزیس) یاخته‌های پشتیبانی سازنده میلین در سیستم عصبی مرکزی، از بین می‌روند. در این حالت، ارسال پیام‌های عصبی به درستی انجام نمی‌شود. بینایی و حرکت بیماران ام.اس مختل و دچار بی‌حسی و لرزش می‌شوند.

یاخته‌های عصبی چگونه پیام عصبی را منتقل می‌کنند؟

با این‌که یاخته‌های عصبی به یکدیگر نچسبیده‌اند، پیام عصبی در طول آسه هدایت می‌شود و به پایانه آن می‌رسد.

یاخته‌های عصبی با یکدیگر ارتباط ویژه‌ای به‌نام همایه (سیناپس) برقرار می‌کنند. به فضای بین یاخته‌ها در محل همایه، فضای همایه‌ای می‌گویند. برای این‌که پیام از یاخته عصبی انتقال‌دهنده یا یاخته عصبی پیش همایه‌ای منتقل شود، نیاز به ناقل عصبی است. این ناقل، ماده‌ای است که در فضای همایه آزاد می‌شود و بر یاخته پس همایه‌ای اثر می‌گذارد. ناقل عصبی در یاخته‌های عصبی درست‌شده و درون ریز کیسه‌ها ذخیره می‌شود. این کیسه‌ها در طول آسه هدایت می‌شوند تا به پایانه آن برسند. وقتی پیام عصبی به پایانه آسه می‌رسد، این کیسه‌ها با برون‌رانی، ناقل را در فضای همایه رها می‌کنند. یاخته‌های عصبی با یاخته‌های ماهیچه‌ای نیز همایه دارند و با ارسال پیام، آنها را منقبض می‌کنند.

ناقل عصبی پس از این‌که به غشای یاخته پس همایه‌ای می‌رسد، به پروتئینی به نام گیرنده می‌چسبد. این پروتئین، کانالی است که با اتصال ناقل عصبی به آن، باز می‌شود. ناقل عصبی با تغییر نفوذپذیری غشای یاخته پس همایه‌ای به یون‌ها، پتانسیل الکتریکی آن را تغییر می‌دهد. بر اساس این‌که ناقل عصبی تحریک‌کننده یا بازدارنده باشد، یاخته پس همایه‌ای تحریک و یا فعالیتش مهار می‌شود.

پس از انتقال پیام، مولکول‌های ناقل باقی‌مانده باید از فضای همایه‌ای تخلیه شوند. این کار، از انتقال بیش از حد پیام جلوگیری و امکان انتقال پیام‌های جدید را فراهم می‌کند. روند تخلیه ناقل‌ها با جذب دوباره آنها توسط یاخته پیش همایه‌ای صورت می‌گیرد. در پیش همایه، آنزیم‌هایی وظیفه تجزیه ناقل‌های عصبی باقی‌مانده را بر عهده دارند. تغییر در میزان طبیعی ناقل‌ها، باعث ایجاد اختلال و بیماری‌های دستگاه عصبی می‌شود.

 

برای دسترسی به دیگر گفتار فصل 1 زیست 11، روی لینک زیر کلیک کنید:

• فیلم و جزوه گفتار دو فصل یک زیست یازده