آموزش گفتار 2 فصل 1 زیست یازدهم + تدریس ویدیویی

آموزش گفتار 2 فصل 1 زیست یازدهم به‌صورت تست‌بیس، همراه با تدریس ویدیویی «دکتر الهه بنام» را، در این پست از رپیتیچ ببینید.

گفتار قبلی درباره یاخته‌های بافت عصبی، نحوه ایجاد و انتقال پیام عصبی توسط آنها بود. در گفتار دوم، به بررسی ساختار دستگاه عصبی می‌پردازیم.

برای دسترسی به کل مباحث فصل اول، روی لینک زیر کلیک کنید.

فیلم و جزوه فصل اول زیست یازدهم

خب، اول از همه بریم که ویدیوی آموزشی این بخش رو ببینیم.

آموزش ویدیویی گفتار 2 فصل 1 زیست یازدهم

در این قسمت، بخشی از «آموزش گفتار دوم فصل اول زیست یازدهم» را به‌صورت ویدیویی می‌توانید ببینید. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.

 

اولین موضوع این درس، درباره دستگاه عصبی مرکزی که شامل مغز و نخاع می‌شود، است. پس از آن، به بررسی دستگاه عصبی محیطی و دستگاه عصبی جانوران می‌پردازیم.

ساختار دستگاه عصبی؛ گفتار دوم فصل اول زیست یازدهم

هر بخش از بدن، از اهمیت و کارکرد خاص خود برخوردار است، ولی دستگاه عصبی اهمیت بیشتری دارد. در گفتار قبل متوجه شدیم اگر این دستگاه دچار مشکل شود، عملکرد بدن فرد مختل می‌شود. دستگاه عصبی بدن انسان، دارای دو بخش مرکزی و محیطی است. در ادامه به بررسی هر کدام از آنها می‌پردازیم.

دستگاه عصبی مرکزی

دستگاه عصبی مرکزی از مغز و نخاع تشکیل می‌شود که مراکز نظارت بر فعالیت‌های بدن هستند. این دستگاه، اطلاعات دریافتی را تفسیر و به آنها پاسخ می‌دهد. مغز و نخاع دارای دو بخش ماده خاکستری و ماده سفید هستند.

ماده خاکستری شامل جسم یاخته‌ها و رشته‌های عصبی بدون میلین و ماده سفید، اجتماع رشته‌های میلین‌دار است.

سه پرده از نوع بافت پیوندی با نام پرده‌های مننژ به همراه استخوان‌های جمجمه و ستون مهره، از مغز و نخاع محافظت می‌کنند. فضای بین پرده‌های مننژی را مایع مغزی_نخاعی پر می‌کند. این مایع مانند یک ضربه‌گیر، دستگاه عصبی مرکزی را در برابر ضربه، حفظ می‌کند.

یاخته‌های بافت پوششی مویرگ‌های مغز و نخاع، به یکدیگر چسبیده‌اند و بین آنها منفذی وجود ندارد. از این رو، اغلب مواد و میکروب‌ها در شرایط طبیعی نمی‌توانند وارد مغز شوند. به این عامل حفاظت‌کننده در مغز، سد خونی-مغزی و در نخاع، سد خونی-نخاعی می‌گویند. مولکول‌هایی مثل اکسیژن، گلوکز و آمینو اسیدها و برخی داروها، اجازه عبور از این سد را دارند.

مغز

سه بخش اصلی مغز، شامل مخ، مخچه و ساقه مغز می‌شود. ساختار و کار بخش‌های مختلف مغز را در ادامه گفتار 2 فصل 1 زیست یازدهم بررسی می‌کنیم.

نیمکره‌های مخ

در بدن انسان، بیشتر حجم مغز را مخ تشکیل می‌دهد. دو نیمکره مخ با رشته‌های عصبی به هم متصل‌اند. بخشی از این رشته‌ها که سفید رنگ‌اند، رابط پینه‌ای و سه‌گوش نام دارند. دو نیمکره همزمان اطلاعات را از کل بدن دریافت و پردازش می‌کنند تا بخش‌های مختلف بدن هماهنگ فعالیت کنند. در عین حال، هر نیمکره وظایف اختصاصی نیز دارد. نیمکره چپ، توانایی ریاضیات و استدلال و نیمکره راست، مهارت‌های هنری دارد.

بخش خارجی نیمکره‌ها (قشر مخ) را ماده خاکستری با ضخامت چند میلی‌متر می‌پوشاند. این قشر به‌صورت چین‌خورده است و شیارهای متعددی دارد. شیارهای عمیق هر یک از نیمکره‌های مخ به چهار لوب پس سری، گیجگاهی، آهیانه و پیشانی تقسیم می‌شوند. قشر مخ شامل بخش‌های حسی، حرکتی و ارتباطی می‌شود. بخش‌های حسی، پیام‌های حسی را دریافت و بخش‌های حرکتی، به ماهیچه‌ها و غدد پیام می‌فرستند. وظیفه بخش‌های ارتباطی، هماهنگی بین بخش‌های حسی و حرکتی است. قشر مخ، پردازش نهایی اطلاعات ورودی به مغز را انجام می‌دهد. حاصل این امر، یادگیری، تفکر و عملکرد هوشمندانه است.

ساقه مغز

مغز میانی، پل مغزی و بصل‌النخاع از اجزای تشکیل‌دهنده ساقه مغز هستند.

مغز میانی

در بالای پل مغزی، مغز میانی قرار دارد که یاخته‌های عصبی آن در بینایی، شنوایی، حرکت و … نقش دارند. برجستگی‌های چهارگانه، بخشی از مغز میانی‌اند.

پل مغزی

وظیفه تنظیم فعالیت‌های مختلف از جمله تنفس، ترشح بزاق و اشک بر عهده پل مغزی است.

بصل‌النخاع

به پایین‌ترین بخش مغز که درست در بالای نخاع قرار دارد، بصل‌النخاع می‌گوییم. این بخش علاوه بر تنظیم تنفس، فشار خون و ضربان قلب، مرکز انعکاس‌هایی مانند عطسه، بلع و سرفه است.

مخچه

مخچه با قرارگیری در پشت ساقه مغز، شامل دو نیمکره و بخشی به نام کرمینه می‌شود که در وسط آنها قرار دارد. مرکز تنظیم وضعیت بدن و حفظ تعادل آن، مخچه است. این عضو، مدام پیام‌ بخش‌های دیگر مغز، نخاع و اندام‌های حسی مانند گوش را دریافت و پردازش می‌کند. از این طریق، می‌تواند فعالیت ماهیچه‌ها و حرکات بدن را به کمک مغز و نخاع، در حالت‌های گوناگون هماهنگ کند.

تالاموس‌ها

در این بخش، پردازش اولیه و تقویت اطلاعات حسی انجام می‌شود. اغلب پیام‌های حسی در تالاموس‌ها جمع می‌شود تا به دیگر بخش‌های قشر مخ، جهت پردازش نهایی برود.

هیپوتالاموس

محل قرارگیری هیپوتالاموس، درست در زیر تالاموس است. این بخش مغز، وظیفه تنظیم دمای بدن، تعداد ضربان قلب، فشار خون، تشنگی، گرسنگی و خواب را بر عهده دارد.

سامانه کناره‌ای (لیمبیک)

سامانه لیمبیک با قشر مخ، تالاموس و هیپوتالاموس در ارتباط است. این سامانه در حافظه و احساساتی مثل ترس، خشم و لذت نقش خود را انجام می‌دهد.

اسبک مغز (هیوکامپ)

هیوکامپ، یکی از اجزای سامانه کناره‌ای است که در تشکیل حافظه و یادگیری ایفای نقش می‌کند. اگر اسبک مغز آسیب ببیند و یا با جراحی برداشته شود، حافظه فرد دچار اختلال می‌شود. این اشخاص اسامی افراد جدید را تنها چند دقیقه به‌خاطر می‌سپارند و بعد از آن فراموش می‌کنند. یاد‌آوردن خاطرات قبل از آسیب‌دیدگی، دشواری خاصی برای این آدم‌ها ندارد.

عقیده پژوهشگران بر این است که هیوکامپ، در ایجاد حافظه کوتاه مدت و تبدیل آن به حافظه بلند مدت، انجام وظیفه می‌کند. اگر شماره تلفنی را بخوانیم یا بشنویم، شاید پس از زمان کوتاهی فراموشش کنیم. با این حال، اگر آن را مدام به کار ببریم، وارد حافظه بلند مدت می‌شود.

اعتیاد

وابستگی به مصرف یک ماده یا انجام یک رفتار، اعتباد نام دارد و ترک آن، مشکلات جسمی و روانی به‌بار می‌آورد. از نمونه‌های اعتیاد رفتاری می‌شود به اینترنت یا بازی‌های رایانه‌ای اشاره کرد. الکل، کوکائین، نیکوتین، هروئین، مورفین و حتی کافئین قهوه هم اعتیادآورند.

اعتیاد علاوه بر خود فرد، سلامت خانواده و اطرافیان او را نیز در معرض خطر قرار می‌دهد.

مواد اعتیاد‌آور و مغز

شاید نخستین تصمیم برای مصرف مواد اعتیادآور اختیاری باشد، ولی تغییرات مغز پس از استفاده مکرر، میل شدیدی ایجاد می‌کند. این تغییرات ممکن است دائمی باشد و فرد نتواند مصرف مواد را کنار بگذارد. از این جهت به اعتیاد بیماری برگشت‌پذیر می‌گویند که حتی سال‌ها پس از ترک، فرد ممکن است دوباره مواد مصرف کند. مواد اعتیادآور با اثرگذاشتن بر سامانه کناری، ناقل‌های عصبی از جمله دوپامین را آزاد می‌کنند که باعث ایجاد لذت و سرخوشی می‌شود. این حس باعث می‌شود که افراد، میل شدیدی برای مصرف داشته باشند. هرچقدر مصرف ادامه پیدا کند، دوپامین کمتری آزاد و فرد احساس کسالت، بی‌حوصلگی و افسردگی می‌کند.

برای این‌که فرد مانند روزهای اول احساس سرخوشی بکند، مجبور به مصرف ماده اعتیادآور بیشتری است. این مواد با اثرگذاری بر بخش‌هایی از قشر مخ، توانایی قضاوت، تصمیم‌گیری خودکنترلی را کم می‌کنند. از آنجا که مغز نوجوانان در حال رشد است، مصرف مواد تاثیرات مخرب‌تری روی آنها می‌گذارد. تغییراتی که مواد بر مغز ایجاد می‌کنند، ممکن است برگشت ناپذیر باشد.

اعتیاد به الکل

با این‌که مقدار الکل (اتانول) در نوشید‌نی‌های الکلی متفاوت است، کمترین مقدار آن نیز، بدن را تحت تاثیر قرار می‌دهد. الکل به سرعت در دستگاه گوارش جذب و از غشای یاخته‌های عصبی بخش‌های مختلف مغز عبور می‌کند. به این ترتیب، می‌تواند فعالیت‌های آنها را مختل کند. الکل جدای دوپامین، روی فعالیت انواعی از ناقل‌های عصبی تحریک‌کننده و بازدارنده اثرگذار است. این ماده، عامل کاهش‌دهنده فعالیت‌های بدنی، ایجاد ناهماهنگی در حرکات بدن و اختلال در گفتار است.

واکنش فرد نسبت به محرک‌های محیطی در اثر مصرف اتانول، به دلیل کند‌کردن فعالیت مغز، افزایش می‌یابد. از پیامدهای مصرف بلند مدت الکل، می‌توان به مشکلات کبدی، سکته قلبی و انواع سرطان اشاره کرد.

 

 

نخاع

نخاع؛ درون ستون مهره‌ها از بصل‌النخاع تا دومین مهره کمر را می‌پوشاند. وظیفه این بخش، اتصال مغز به دستگاه عصبی محیطی است. عبور پیام‌های حسی از اندام‌های بدن به مغز ازسال پیام‌ها از مغز به اندام‌ها، از طریق نخاع انجام می‌شود. علاوه بر این، این عضو مرکز برخی از انعکاس‌های بدن است.

هر عصب نخاعی از دو ریشه تشکیل می‌شود. ریشه پشتی عصب نخاعی، حسی و ریشه شکمی آن حرکتی است. ریشه پشتی، اطلاعات حسی را به نخاع وارد و ریشه شکمی، پیام‌های حرکتی را از نخاع خارج می‌کند.

دستگاه عصبی محیطی؛ گفتار 2 فصل 1 زیست یازدهم

وظیفه ارتباط مغز و نخاع به بخش‌های دیگر، بر عهده دستگاه عصبی محیطی است. 12 جفت عصب مغزی و 31 جفت عصب نخاعی، دستگاه عصبی مرکزی را به بخش‌های دیگر بدن، مانند اندام‌های حس و ماهیچه‌ها مرتبط می‌کنند. به مجموعه‌ای از رشته‌های عصبی که درون بافت پیوندی قرار گرفته‌اند، عصب می‌گویند. دستگاه عصبی محیطی، دو بخش حسی و حرکتی دارد که با بخش حسی در فصل بعد آشنا می‌شوید. بخش حرکتی، پیام‌های عصبی را به اندام‌های اجرا کننده مانند ماهیچه‌ها می‌رساند و شامل دو بخش پیکری و خودمختار می‌شود.

بخش پیکری

پیام‌های عصبی توسط بخش پیکری، به ماهیچه‌های اسکلتی می‌رسند. این ماهیچه‌ها، هم به‌صورت ارادی و هم به صورت غیرارادی به فعالیت می‌پردازند. هنگام برداشتن کتاب، یاخته‌های عصبی بخش پیکری، دستور مغز را به ماهیچه‌های دست می‌رسانند.

ماهیچه‌های اسکلتی به شکل انعکاسی نیز تنظیم می‌شوند. در انعکاس، ماهیچه‌ها به شکل غیرارادی به محرک‌ها پاسخ می‌دهند. اگر به‌طور ناگهانی یک جسم داغ را لمس کنید، دست به‌صورت خودکار و سریع به عقب بر می‌گردد. مرکز تنظیم این انعکاس، نخاع است.

بخش خود مختار

بخش خود مختار دستگاه عصبی محیطی، کار ماهیچه‌های صاف، ماهیچه قلب و غده‌ها را به صورت ناآگاهانه تنظیم می‌کند و مدام فعال است. این دستگاه دارای دو بخش آسیمیک (سمپاتیک) و پادآسیمیک (پاراسمپاتیک) است. این دو بخش، اغلب خلاف هم کار می‌کنند تا فعالیت‌های حیاتی بدن در شرایط مختلف تنظیم باشد. در پادآسیمیک، بدن در حالت آرامش و در آسیمیک، بدن در حالت آماده‌باش قرار دارد. هنگام آرامش، فشار خون و ضربان قلب کم می‌شود. هنگام شرکت در مسابقه ورزشی، هیجان ناشی از آن، بدن را آماده‌باش می‌کند. بنابراین بخش آسیمیک، فشار خون، ضربان قلب و تعداد تنفس را افزایش می‌دهد. با افزایش این عوامل، جریان خون به راحتی برای تغذیه قلب ماهیچه‌های اسکلتی می‌رسد.

دستگاه عصبی جانوران

شبکه عصبی هیدر، ساده‌ترین ساختار عصبی را دارد. مجموعه‌ای از یاخته‌های عصبی که در دیواره بدن هیدر پراکنده‌شده‌اند و با هم در ارتباطند، شبکه عصبی را تشکیل می‌دهند. هر نقطه از بدن جانور که تحریک شود، در کل سطح منتشر می‌شود. شبکه عصبی، یاخته‌های ماهیچه‌ای بدن را تحریک می‌کند.

ساختار نردبانی

مغز پلاناریا، از دو گره عصبی در سر تکشیل شده‌است. هر گره، مجموعه‌ای از جسم یاخته‌های عصبی است. ساختار نردبانی، از دو طناب عصبی متصل به مغز که در طول بدن جانور امتداد دارند و با رشته‌هایی به هم وصلند، ایجاد می‌شود. به این مجموعه، بخش مرکزی دستگاه عصبی پلاناریا می‌گویند. بخش محیطی دستگاه عصبی هم از رشته‌های جانبی متصل به آن تشکیل می‌شود.

طناب عصبی شکمی

مغز حشرات مانند ملخ، از چند گره به هم جوش‌خورده تشکیل می‌شود. یک طناب عصبی شکمی در طول بدن جانور امتداد دارد که در هر بند بدن، دارای یک گره عصبی است. تنظیم فعالیت ماهیچه‌های هر بند، بر عهده گره همان بند است.

طناب عصبی پشتی

مهره‌داران، دارای طناب عصبی پشتی هستند که بخش جلویی آن با برجسته‌شدن، مغز را درست می‌کند. طناب عصبی درون سوراخ مهره‌ها و مغز درون جمجمه‌ای غضروفی، یا استخوانی قرار دارد. دستگاه عصبی تمام مهره‌داران مانند انسان، شامل بخش مرکزی و محیطی است. در این جاندارن، اندازه نسبی مغز پستانداران و پرندگان، نسبت به وزن بدن از بقیه بیشتر است.

 

برای دسترسی به دیگر گفتار فصل 1 زیست 11، روی لینک زیر کلیک کنید:

• فیلم و جزوه گفتار یک فصل یک زیست یازده