آموزش گفتار 2 فصل 4 زیست دهم به‌صورت تست‌بیس، همراه با تدریس ویدیویی «دکتر الهه بنام» را، در این پست از رپیتیچ ببینید.
موضوع گفتار 1 درباره تاثیر و نقش قلب در گردش مواد بود. قلب، رگ‌ها و خون اصلی‌ترین مباحث گردش مواد هستند. نقش رگ‌ها را در این گفتار بررسی می‌کنیم.
برای دسترسی به کل مباحث فصل چهارم، روی لینک زیر کلیک کنید.
فیلم و جزوه فصل چهارم زیست دهم
خب، اول از همه بریم که ویدیوی آموزشی این بخش رو ببینیم.
آموزش ویدیویی گفتار 2 فصل 4 زیست دهم
در این قسمت، بخشی از «آموزش گفتار دوم فصل چهارم زیست دهم» را به‌صورت ویدیویی می‌توانید ببینید. مدرس این قسمت، خانم دکتر الهه بنام، رتبه 37 کنکور تجربی هستند.
فرم دریافت آموزش های ویدئویی زیست:
اگه تو هم میخوای کل زیستت رو تو کمترین زمان و با تدریس انیمیشنی مفهومی تستی رتبه 37 کنکور، خانم دکتر الهه بنام جمع کنی؛ کافیه این فرم رو پر کنی و منتظر تماسمون باشی:
روی نمره 20 و درصد بالای 70 زیست شناسیت (مثل رتبه های برتر هر سالمون) حساب کن!
ما در این درس با انواع رگ‌ها، ساختار و وظایف آنها آشنا می‌شویم. در مرحله بعد به بررسی این می‌پردازیم که چه عواملی دستگاه گردش خون را تنظیم می‌کنند.
رگ‌ها و گردش مواد در آن؛ گفتار دوم فصل چهارم زیست دهم
دستگاه گردش خون از قلب شروع می‌شود و پس از عبور از بافت‌ها، به قلب باز می‌گردد. این دستگاه شامل سرخرگ‌ها، مویرگ‌ها و سیاهرگ‌ها می‌شود که یک شبکه مرتبط را درست کرده‌اند.
ساختار سرخرگ، مویرگ و سیاهرگ
همه سرخرگ‌ها و سیاهرگ‌ها شامل سه لایه اصلی هستند:
- بافت پوششی سنگ‌فرشی که زیر آن، غشای پایه قرار دارد. (لایه داخلی)
- بافت ماهیچه‌ای صاف همراه با رشته‌های کشسان (الاستیک) زیاد. (لایه میانی)
- بافت پیوندی. (لایه خارجی)
در کنار شباهت ساختار پایه‌ای، ضخامت لایه ماهیچه‌ای و پیوندی در سرخرگ‌ها بیشتر است. با این تطابق، سرخرگ‌ها می‌توانند فشار زیادی که از قلب می‌آید را تحمل و آن را هدایت کنند. سرخرگ‌ها به‌دلیل ضخامتی که دارند هنگام برش عرضی، بیشتر گرد هستند. سیاهرگ‌های هم‌اندازه آنها، دیواره نازک‌تری دارند و حفره داخل آنها بزرگ‌تر است. اکثر سیاهرگ‌ها دریچه‌هایی دارند که جهت حرکت خون را یک‌طرفه می‌کند. در تصویر برش عرضی سیاهرگ، دریچه لانه کبوتری را می‌بینیم.
مویرگ‌ها تنها یک لایه بافت پوششی همراه با غشای پایه دارند. این ساختار با وظیفه آنها که تبادل مواد بین خون و مایع میان‌بافتی است، هماهنگی دارد. بنداره مویرگی، حلقه‌ای ماهیچه‌ای است که در ابتدای بعضی از مویرگ‌ها قرار دارد و میزان جریان خون را در آنها تنظیم می‌کند.
وظیفه تنظیم اصلی جریان خون در مویرگ‌ها بر عهده سرخرگ‌های کوچک است که قبل از آنها هستند. این سرخرگ‌ها با تنگ و گشاد کردن خود بر اساس نیاز بافت به اکسیژن و مواد مغذی، جریان خون را تنظیم می‌کنند.
سرخرگ‌ها
سرخرگ‌ها خون را از قلب خارج می‌کنند و به بافت‌ها می‌رسانند. این رگ‌ها، هدایت و حفظ پیوستگی جریان خون را بر عهده دارند. بطن هنگام انقباض، مقدار زیادی خون را به درون سرخرگ پمپ می‌کند. سرخرگ به دلیل داشتن دیواره کشسان، در این موقع گشاد می‌شود تا خون بطن را در خود جای دهد. در زمان استراحت بطن، دیواره سرخرگ به حالت اولیه برمی‌گردد و خون را با فشار به جلو می‌راند. فشاری که ایجاد می‌شود خون را در رگ‌ها هدایت می‌کند و باعث پیوستگی جریان آن، حتی در هنگام استراحت قلب می‌شود.
با هر انقباض بطن، حجم سرخرگ به‌شکل موج در طول آن تغییر می‌کند که آن را به‌صورت نبض، احساس می‌کنیم.
سرخرگ‌های کوچک‌تر، رشته‌های کشسان کمتر و ماهیچه‌های صاف بیشتری دارند. با این ساختار هنگام ورود خون، قطر آنها تغییر زیادی نمی‌کند و در برابر جریان خون از خود مقاومت نشان می‌دهند. میزان این مقاومت در زمان انقباض ماهیچه صاف دیواره، بیشتر و در هنگام استراحت، کمتر می‌شود. میزان ورود خون به مویرگ‌ها با کم و زیاد شدن مقاومت آن، تنظیم می‌شود.
فشار خون
سرخرگ‌ها بیشتر در قسمت‌های عمقی و سیاهرگ‌ها بیشتر در سطح هستند. اگر سرخرگ در سطح باشد و بریده شود، خون با فشار و سرعت زیاد از آن بیرون می‌ریزد که خطرناک است. فشار خون زیاد درون سرخرگ، برای کار طبیعی دستگاه گردش خون لازم است.
فشار خون؛ نیرویی است که از سوی خون بر دیواره رگ وارد می‌شود و آن را با دو عدد (مثلا 120 روی 80) نشان می‌دهند. این دو عدد به ترتیب، معرف فشار بیشینه و فشار کمینه بر حسب میلی‌متر جیوه است.
«فشار بیشینه»، فشاری است که خون در نتیجه انقباض بطن، روی دیواره سرخرگ وارد می‌کند.
به فشاری که خون در هنگام استراحت قلب به دیواره سرخرگ وارد می‌کند، «فشار کمینه» می‌گویند.
عوامل تاثیرگذار روی فشار خون
عوامل مختلفی می‌توانند بر روی فشار خون تاثیر بگذارند. بعضی از این عوامل از این قرارند:
- چاقی
- تغذیه نامناسب
- مصرف چربی و نمک زیاد
- دخانیات
- استرس (فشار روانی)
- سابقه خانوادگی
مویرگ‌ها (گفتار دوم فصل 4 زیست ده)
سرخرگ‌های کوچک به کوچک‌ترین رگ‌های بدن که مویرگ نام دارند، می‌رسند. در این رگ‌ها، تبادل مواد بین خون و یاخته‌های بدن انجام می‌شود. دیواره نازک و جریان خون کند مویرگ‌ها، امکان تبادل مناسب مواد را فراهم می‌کند. شبکه مویرگی در بافت‌ها به‌قدری وسیع است که فاصله اکثر یاخته‌ها با مویرگ‌ها، چیزی در حدود 0.02 میلی‌متر است. این فاصله کم، کمک می‌کند تا مولکول‌ها از طریق انتشار، سریع و آسان مبادله شوند.
غشای پایه، سطح بیرونی مویرگ‌ها را احاطه می‌کند. این غشا، عبور مولکول‌های بسیار درشت را محدود و به‌عنوان نوعی صافی عمل می‌کند.
انواع مویرگ
مویرگ‌های بدن در سه گروه قرار می‌گیرند:
- مویرگ‌های پیوسته
- مویرگ‌های منفذدار
- مویرگ‌های ناپیوسته
یاخته‌های بافت پوششی در مویرگ‌های پیوسته، با همدیگر ارتباط تنگاتنگ دارند. مثلا این مویرگ‌ها در دستگاه عصبی مرکزی، ورود و خروج مواد را به‌شدت تنظیم می‌کنند.
مویرگ‌های منفذدار، منافذ فراوانی در غشای سلول‌های پوششی دارند و غشای پایه آنها ضخیم است. غشای پایه ضخیم، عبور مولکول‌های درشت مانند پروتئین‌ها را محدود می‌کند. در «کلیه»، می‌توان این مویرگ‌ها را پیدا کرد.
فاصله یاخته‌های بافت پوششی در مویرگ‌های ناپیوسته به‌قدری زیاد است که به‌صورت حفره در دیواره مویرگ دیده‌می‌شوند. این مویرگ‌ها را می‌شود در «جگر» مشاهده کرد.
تبادل مواد در مویرگ‌ها
در مویرگ‌ها، تبادل مواد بین خون و بافت‌ها انجام می‌شود. مولکول‌های مواد یا از غشای یاخته‌های پوششی مویرگ و یا از فاصله بین این یاخته‌ها عبور می‌کنند.
در ابتدای سرخرگی مویرگ، فشار خون نسبت به فشار اسمزی بیشتر است. فشار خون بیشتر، باعث خروج مواد از مویرگ می‌شود. در این حالت، بخشی از خوناب منهای مولکول‌های درشت، از مویرگ خارج و وارد بافت می‌شود. وقتی مقداری خوناب از مویرگ بیرون می‌رود، فشار خون کاهش می‌یابد.
با خروج خوناب، در بخش سیاهرگی مویرگ، فشار اسمزی از فشار خون بیشتر می‌شود. این امر، باعث ورود آب و مولکول‌های متفاوت از جمله مواد دفعی یاخته‌ها به مویرگ می‌شود.
خیز (اِدم)
کمبود پروتئین‌های خون و افزایش فشار خون در سیاهرگ‌ها، سرعت بازگشت مایعات از بافت به خون را کاهش می‌دهد. این امر، بخش‌هایی از بدن را متورم می‌کند و به آن خیز (اِدم) می‌گویند.
مصرف زیاد نمک و مصرف کم مایعات، در ایجاد خیز تاثیرگذارند.
فرم دریافت آموزش های ویدئویی زیست:
اگه تو هم میخوای کل زیستت رو تو کمترین زمان و با تدریس انیمیشنی مفهومی تستی رتبه 37 کنکور، خانم دکتر الهه بنام جمع کنی؛ کافیه این فرم رو پر کنی و منتظر تماسمون باشی:
روی نمره 20 و درصد بالای 70 زیست شناسیت (مثل رتبه های برتر هر سالمون) حساب کن!
سیاهرگ‌ها
سیاهرگ‌ها فضای داخلی وسیع و دیواره‌ای با مقاومت کمتر دارند و به همین دلیل، بیشتر حجم خون را در خود جای می‌دهند. باقی‌مانده فشار سرخرگی خون را در سیاهرگ‌ها به جریان می‌اندازد، ولی دو مشکل وجود دارد.
جهت حرکت خون در سیاهرگ‌ها بیشتر به سمت بالاست. خون تا به سیاهرگ‌ها برسد، دچار کاهش شدید فشار می‌شود.
سه عامل به جریان خون در سیاهرگ‌ها کمک می‌کند.
تلمبه ماهیچه اسکلتی
حرکت خون در سیاهرگ‌ها به‌ویژه در اندام‌های پایین‌تر از قلب، به انقباض ماهیچه‌های اسکلتی بسیار مرتبط است.
انقباض ماهیچه‌های دست و پا، شکم و میان‌بند، به سیاهرگ‌های مجاور خود فشاری وارد می‌کنند که خون آنها به سمت قلب برود.
دریچه‌های لانه کبوتری
این دریچه‌ها در سیاهرگ‌های دست و پا، جریان خون را یک‌طرفه و به سمت بالا هدایت می‌کنند. موقع انقباض ماهیچه در سیاهرگ مجاور آن، دریچه بالایی باز و دریچه پایینی بسته‌می‌‌شود.
فشار مکشی قفسه سینه
وقتی قفسه سینه هنگام دم باز می‌شود، فشار مکشی قفسه سینه به وجود می‌آید. در این زمان فشار از روی سیاهرگ‌های نزدیک قلب برداشته می‌شود. کاهش فشار، مکشی ایجاد می‌کند که خون را به سمت بالا می‌کشد.
دستگاه و اندام‌های لنفی؛ گفتار 2 فصل 4 زیست دهم
دستگاه لنفی شامل لنف، رگ‌های لنفی، مجاری لنفی، گره‌های لنفی و اندام‌های لنفی است. لنف ساختاری مایع دارد و از گویچه‌های سفید و مواد متفاوت تشکیل می‌شود. این مایع بعد از عبور از مویرگ‌ها و رگ‌های لنفی، از طریق دو رگ بزرگ لنفی به‌نام مجرای لنفی به «سیاهرگ‌های زیرترقوه‌ای چپ و راست» می‌ریزد. لنف پس از این که تصفیه می‌شود، به دستگاه گردش خون برمی‌گردد.
«لوزه‌ها»، «تیموس»، «طحال»، «آپاندیس» و «مغز استخوان»؛ اندام‌های لنفی نام دارند.
وظایف دستگاه لنفی
کار اصلی دستگاه لنفی، تصفیه و بازگرداندن آب و مواد دیگر است که از مویرگ به فضای میان‌بافتی نشت می‌کند و به آن برنمی‌گردد. نشت این مواد هنگام ورزش و بعضی بیماری‌ها، افزایش قابل توجهی دارد.
دستگاه لنفی چربی‌هایی را که از دیواره روده باریک جذب می‌شود، به خون منتقل می‌کند. وظیفه دیگر این دستگاه، از بین بردن میکروب‌های بیماری‌زا و یاخته‌های سرطانی است.
تنظیم دستگاه گردش خون
چرخه ضربان قلب توسط گره ضربان‌ساز که تکانه‌های منظمی را ایجاد می‌کند، به‌طور منظم تکرار می‌شود. در حالت عادی تکانه این گره و برون‌ده قلبی ناشی از آن، نیاز اکسیژن و مواد مغذی بدن را تامین می‌کند. وقتی در حال استراحت هستیم و یا زمانی که ورزش می‌کنیم، باید برون‌ده قلب تغییر کند. برای این منظور سازوکارهای متفاوتی وجود دارد.
نقش دستگاه عصبی خودمختار
فعالیت قلب متناسب با شرایط، باید کم و یا زیاد شود. اعصاب دستگاه عصبی خودمختار، این امر را انجام می‌دهد. مرکز هماهنگی این اعصاب در بصل‌النخاع و پل مغزی و در نزدیکی مرکز تنظیم تنفس قرار دارد. هنگام شرایط خاص، این مراکز با همکاری و هماهنگی، نیاز بدن به اکسیژن و مواد مغذی را برطرف می‌کنند.
نقش هورمون‌ها
هنگام فشار روانی مانند نگرانی، ترس و استرس امتحان؛ بعضی از هورمون‌ها از غدد درون‌ریز مثل فوق کلیه، بیشتر ترشح و بر قلب اثر می‌گذارند. با افزایش ترشح این هورمون‌ها، ضربان قلب و فشار خون بیشتر می‌شود.
تنظیم موضعی جریان خون در بافت‌ها
زمانی که کربن دی‌اکسید در سرخرگ‌های کوچک زیاد می‌شود، این رگ‌ها گشاد و میزان جریان خون آنها افزایش می‌یابد.
نقش گیرنده‌ها در حفظ فشار سرخرگی
در نقاط مختلف بدن انواع متفاوتی از گیرنده وجود دارد که پس از تحریک، به مراکز عصبی پیام می‌فرستند. این گیرنده‌ها با ارسال پیام، موجب حفظ فشارسرخرگی در حد طبیعی و تامین نیازهای بدن در سرایط خاص می‌شوند.
هر گیرنده‌ای به مورد خاصی حساس است و در اثر آن تحریک می‌شود. فشار، کمبود اکسیژن، افزایش کربن دی‌اکسید و یون هیدروژن هر کدام گیرنده مربوط به خود را تحریک می‌کنند.
فرم دریافت آموزش های ویدئویی زیست:
اگه تو هم میخوای کل زیستت رو تو کمترین زمان و با تدریس انیمیشنی مفهومی تستی رتبه 37 کنکور، خانم دکتر الهه بنام جمع کنی؛ کافیه این فرم رو پر کنی و منتظر تماسمون باشی:
روی نمره 20 و درصد بالای 70 زیست شناسیت (مثل رتبه های برتر هر سالمون) حساب کن!
برای دسترسی به دیگر گفتارهای فصل 4 زیست 10، روی لینک های زیر کلیک کنید: